Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Ostatnio miałam za zadanie wyjaśnić dziennikarce „Gazety Krakowskiej. Małopolska Zachodnia”, która postanowiła napisać artykuł o ul. Ponikowskiej w Olkuszu, pochodzenie słowa ponik.

Rzeczownik ponik jest znany w polszczyźnie od XV wieku, odnotowuje go XVII-wieczny słownik Grzegorza Knapskiego obok czasownika ponikać, który był jego podstawą (G. Knapski „Thesaurus Polonolatinograecus seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae”. T. 1-2. Kraków 1643–1644).

Dziś mamy w polszczyźnie podobnie utworzone formy czasowników: z-nikać, za-nikać, prze-nikać, w-nikać, wy-nikać. Od niektórych z nich utworzono formy rzeczownikowe: zanikać → zanik, wynikać → wynik, unikać → unik, podobnie jak wcześniej ponikać → ponik. Forma czasownika z przedrostkiem po- wyszła z użycia, jest odnotowana w starszych słownikach, np. w „Słowniku języka polskiego PAN” pod red. W. Doroszewskiego (Warszawa 1958–1969) z definicją odnoszącą się do wody: ‘znikać na jakiś czas, uciekać, wsiąkać’ (http://sjp.pwn.pl/doroszewski/ponikac;5477153.html). Czasownik ponikać do naszych czasów zachował się w nazwach miejscowych, takich jak Polik, Ponikwa, Ponikiew, Ponikwoda, a także w nazwiskach Ponikowski, Ponikiewski, Ponikwia.

Ponik oznaczał ‘miejsce, gdzie woda bieżąca uchodzi pod ziemię’ (A. Bańkowski „Etymologiczny słownik języka polskiego”. Warszawa 2000). Aleksander Brückner w swoim „Słowniku etymologicznym języka polskiego” (Kraków 1927) podaje definicję słowa ponikwa: ‘o rzece, co w ziemi ginie, by dalej znowu wytrysnąć’. W „Słowniku języka polskiego” S.B. Lindego (Lwów 1807–1814) znajdujemy definicję rzeczownika ponik: ‘promyk wody spod ziemi wynikający’. Słowo to odnosiło się do tego typu drobnych cieków wodnych, które spod ziemi wypływały w jednym miejscu, a w innym w niej znikały. Choć obecnie bardzo rzadkie, pojawia się w literaturze pięknej, np. w „Abecadle Miłosza”: Dość trudny tam dojazd, wirażami na stromych zboczach, ale później górska wioska urocza i intensywność zieleni na alpejskich łąkach, z mnóstwem przezroczystych strumyków oraz, jak niegdyś się mówiło, poników, czyli potoczków znikających pod murawą (Czesław Miłosz, Kraków 1997).

Rzeczownik ponik pochodzi więc od czasownika ponikać, a ten od prasłowiańskiego czasownika *poniknąti utworzonego od *niknąti za pomocą przedrostka po- (zob. Max Vasmer „Этимологический словарь русского языка”. Мocквa 1986, t. 3, s. 75: http://etymolog.ruslang.ru/vasmer.php?id=75&vol=3). Prasłowiańskie *niknąti – jak podaje Wiesław Boryś w „Słowniku etymologicznym języka polskiego” (Kraków 2005) – oznaczał ‘schylać się, pochylać, znikać, ginąć’ i pochodził od psł. *nikati ‘chylić się, pochylać’, co wskazuje na to, że znikanie początkowo miało odniesienie do postawy ciała przyjmowanej przez człowieka, który pochylony stawał się niewidoczny. Materiał zgromadzony we wspomnianym słowniku pozwala wskazać związek znikania ze staropolskim rzeczownikiem nice, który od XVI wieku występował w wyrażeniu na nice w funkcji przysłówkowej w znaczeniu ‘na lewą, odwrotną stronę materiału’ (stąd czasowniki nicować, przenicować, obecnie rzadko używane: ‘przerabiać, odnawiać jakąś część garderoby, odwracając tkaninę na lewą stronę’). Starocerkiewny przymiotnik nicь ‘nachylony do przodu’ pochodził od prasłowiańskiego *nicь (a ten od *nikъ) ‘przygięty, pochylony; nachylony twarzą ku ziemi’, który ostatecznie wywodzi się z praindoeuropejskiego rdzenia *ni- o znaczeniu ‘w dół, na dół’, z którym w pokrewieństwie pozostaje również przymiotnik niski. Przy takich korzeniach nie dziwią więc przenośne znaczenia ponika znane w dawnych wiekach, jak ‘skryta ścieżka, podkop, chodnik podziemny’ oraz ‘sidła na zwierzynę i ptaki’.

* Na ilustracji wyraz hasłowy ze słownika Grzegorza Knapskiego „Thesaurus Polonolatinograecus seu Promptuarium linguae Latinae et Graecae”. Kraków 1643–1644, t. 2, s. 773. Skan słownika jest dostępny na stronie http://www.mimuw.edu.pl/polszczyzna/Knapski/Knapski_DjVu.