Kolacja we wspólnej ubikacji? Kiedyś to było możliwe!
W XIX wieku polszczyzna zapożyczyła z niemieckiego rzeczownik Ubikation, który spolszczono do formy ubikacja i używano w znaczeniu szerokim jako określenia pokoju, pomieszczenia. Wydany na początku XX wieku „Słownik języka polskiego” pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i A. Niedźwiedzkiego (zwany od miejsca wydania słownikiem warszawskim) odnotowuje następującą definicję ubikacji: ‘każda odrębna część mieszkania, pomieszczenie: pokój, salon, komora, komórka itp.’. Cytowany słownik wskazuje jednak, że już w czasach, gdy był wydawany, słowo to powoli wychodziło z użycia w podanym znaczeniu. Można było jednak jeszcze stwierdzać: Poczta bukowska mieściła się [...] w najętych ciasnych ubikacjach.
W kolejnym słowniku, wydanym po 2. wojnie światowej (pod red. W. Doroszewskiego: http://sjp.pwn.pl/doroszewski/ubikacja;5510097.html), widzimy już definicję o węższym zakresie: ‘klozet, ustęp’, a współczesne słowniki podają definicję ‘pomieszczenie, w którym można załatwić swoje potrzeby fizjologiczne’.
Zmiana znaczenia tego wyrazu jest jednym z wielu przykładów specjalizacji znaczeniowej (zwężenia znaczenia), jaka dokonuje się w języku. Podobny proces zaszedł w takich wyrazach, jak:
złodziej ‘ten, co robi (ogólnie) coś złego’ → ‘ten, który kradnie’,
nierząd ‘brak rządu, anarchia, chaos’ → ‘prostytucja’,
konać ‘kończyć’ → ‘umierać’,
puszcza ‘miejsce puste, pustkowie, pustynia’ → ‘ogromny, odwieczny las’,
niepodległość ‘niezależność w ogóle’ → ‘niezależność polityczna’,
włoszczyzna ‘rzeczy przywiezione, zapożyczone z Włoch’ → ‘rośliny i warzywa ogrodowe używane go rosołu’,
bielizna ‘to, co jest białe’ → ’odzież spodnia’,
ciąża ‘wszystko to, co ciąży, ciężar – fizyczny i psychiczny’ → ‘stan poważny kobiety’.
Zjawiska, o których mowa, szczegółowo opisuje Danuta Buttler w książce „Rozwój semantyczny wyrazów polskich” (Warszawa 1978).
[na zdjęciu ogłoszenie z gazety „Wiadomości Literackie” nr 8 z 20 II 1938 roku; gazeta w wersji skanowanej dostępna w: http://mbc.malopolska.pl/publication/57220]
