Kiedy koty stały się towarzyszami ludzi?
Początki związków kotowatych z ludźmi datowane są prawie na 10 000 lat. Nie zawsze jednak były to słodkie miziaki goniące za kłębkiem czy mruczące na kolanach swoich właścicieli. Starożytne koty polowały na szczury i myszy niszczące plony pierwszych rolników, a w zamian otrzymywały od ludzi pożywienie i ochronę.
Chiny
Kości kotów odkryte w liczącej 5000 lat chińskiej wiosce rolniczej wskazują, że zwierzęta te żywiły się gryzoniami, a niektóre mogły przebywać w niej pod opieką ludzi. Odkrycia te stanowią najstarszy dowód na istnienie relacji między człowiekiem a kotem.
Mówi się, że to nie człowiek wybiera kota, ale że to kot wybiera człowieka. I faktycznie, coś w tym jest. Najstarszy zapis dotyczący obecności kotów w ludzkim społeczeństwie pochodzi z wczesnej osady rolniczej Shillourokambos, położonej na południowym wybrzeżu Cypru. W 2001 roku zespół naukowców kierowany przez archeologa Jean-Denisa Vigne’a odkrył wspólny grób człowieka i kota. Szkielet zwierzęcia – datowany na 9500 lat – otoczony był rzeźbionymi muszlami, co sugeruje, że koty miały szczególny status w tej społeczności. Vigne i inni badacze twierdzą, że koty były kluczowe dla przetrwania takich wiosek, ponieważ duże zapasy zboża przyciągały hordy gryzoni. Jednocześnie najłagodniejsze z kotów zbliżały się do ludzi, samoudomawiając się przez tysiące lat.
Zespół archeologów badających starożytne osadzie Quanhucun w środkowych Chinach odkrył osiem kocich kości – miednicę, żuchwę i inne fragmenty – wszystkie datowane na około 5300 lat temu. Kości były rozrzucone wśród innych kości zwierząt, fragmentów ceramiki i kamiennych narzędzi w dołach śmietnikowych wokół osady. Mieszkańcy wioski liczącej około tysiąca osób byli rolnikami uprawiającymi proso. Najwyraźniej mieli problem z gryzoniami, gdyż naukowcy odkryli ich tunele w dołach do przechowywania ziarna oraz ceramiczne naczynia w kształcie litery V, które prawdopodobnie zostały tak zaprojektowane aby chronić zboże przed szkodnikami. Analiza izotopowa kości wykazała, że koty żywiły się głównie gryzoniami, co sugeruje, że ich obecność w osadzie była korzystna dla rolników.
Niektóre dowody sugerują, że koty w Quanhucun mogły przebywać pod opieką ludzi. Badanie szczątków znalezionej żuchwy wykazało wysoki stopień starcia zębów, a co za tym idzie, przynajmniej jedno ze zwierząt dożyło sędziwego wieku, jakiego zazwyczaj nie dożywają osobniki żyjące dziko. Ten fakt świadczy zatem o tym, że kot przebywał pod opieką ludzi. Możliwe, że rolnicy celowo tolerowali, a nawet dokarmiali koty, zdając sobie sprawę z ich przydatności w walce ze szczurami.
Gatunek kotów pozostaje niejasny, ale rozmiar i kształt ich szczątków sugerują, że mogły należeć do rodzaju Felis, obejmującego kilka gatunków małych kotowatych, w tym bliskowschodniego żbika (Felis silvestris lybica), uznawanego za przodka współczesnego kota domowego. Gatunek kotów, których szczątki odkryto w chińskiej wiosce ma istotne znaczenie. Jeśli koty z Quanhucun należały do gatunku lybica, oznaczałoby to, że dotarły z Bliskiego Wschodu do Chin tysiące lat wcześniej, niż sądzono, prawdopodobnie starożytnymi szlakami handlowymi. Ale oznaczałoby to również, że koty były już oswojone i że chińscy rolnicy odegrali niewielką rolę w ich udomowieniu. Możliwe jest także, że koty z Quanhucun należały do innego gatunku kotowatych np. kotów dżunglowych (Felis chaus) lub kotów lampartowatych (Prionailurus bengalensis), które zostały niezależnie udomowione w Chinach. Ponieważ jednak DNA tych zwierząt różni się od DNA współczesnych kotów domowych, to oznacza, że albo wymarły, albo zostały wyparte przez koty domowe z Bliskiego Wschodu.
Egipt
Około 4000 lat temu koty zaczęły pojawiać się na malowidłach grobowych w starożytnym Egipcie. Wynikało z nich, że koty miały wyjątkowy status wśród ludzi zamieszkujących dolinę Nilu. Zwierzęta te początkowo były przyjmowane jako przydatni drapieżnicy, a z czasem stały się symbolami boskości, a dokładniej postrzegali je jako reprezentacje boskich aspektów swoich bogów.
Część wiedzy o funkcji kotów w społeczeństwie starożytnego Egiptu pochodzi ze scen codziennego życia przedstawionych na malowidłach ściennych w grobowcach. Koty są ukazane jako leżące lub siedzące pod krzesłami, ścigające ptaki i bawiące się. Na malowidłach przedstawiano rodzinę, najważniejsze tytuły i nagrody oraz przedmioty, które sprawiały radość. Obecność kotów w tych scenach świadczy o ich znaczeniu zarówno w codziennym życiu Egipcjan, jak i w nadziei na ich towarzystwo w zaświatach.
Obecność kotów w grobowcach nie ograniczała się jednak do malowideł – niekiedy koty były mumifikowane i umieszczane w grobowcach. Sądzono, że zmarła osoba mogła zamieszkać w ciele zmumifikowanego kota w zaświatach. Stąd w starożytnym Egipcie rozkwitła gałąź swoistego przemysłu związanego z hodowlą i mumifikacją kotów. Warto podkreślić, że zabijanie kotów było w Egipcie zabronione, z jednym wyjątkiem – mumifikacji. W nekropolii w Beni Hassan znaleziono około 300 000 zmumifikowanych kotów.
Starożytni Egipcjanie darzyli koty ogromnym szacunkiem i były ulubieńcami faraonów. Członkowie egipskiej arystokracji ubierali swoje koty w złoto i pozwalali im jeść z własnych talerzy. Choć członkowie niższych klas społecznych nie mogli sobie na to pozwolić na drogie ozdoby, wytwarzali z tańszych materiałów biżuterię z kocimi motywami.
Cechy kotów miały różne znaczenie w poszczególnych epokach dynastii. Bastet, – córka bogów Ra i Izydy – początkowo była przedstawiana jako groźna lwica, a później jako domowy kot: troskliwa matka z kilkoma kociętami i opiekunka rodziny.
Poza docenianiem zdolności kotów do zwalczania gryzoni, węży i innych szkodników, Egipcjanie zauważyli, że koty – niezależnie od wielkości – są inteligentne, szybkie i silne. Sechmet, bogini wojny, zemsty i chorób, wojowniczka przedstawiana z głową lwicy, jednocześnie była boginią opiekuńczą. Można zatem sądzić, że mieszkańcy starożytnego Egiptu postrzegali koty jako obrońców, jednocześnie szanując ich dzikość.
W starożytnym Egipcie koty były również kojarzone z płodnością. Często przedstawiano je siedzące pod krzesłami kobiet, co sugeruje związek z kobiecością i być może szerzej – z płodnością. Mogło to być powiązane faktem, że kotki zazwyczaj rodzą wiele kociąt w jednym miocie.
Badania DNA z 2017 roku analizujące próbki 200 kotów z różnych epok i miejsc, wykazały, że obie populacje – bliskowschodnia i egipska – przyczyniły się do ukształtowania współczesnych kotów domowych.
Europa
Koty pojawiły się w Europie kilka tysięcy lat temu. Badania genetyczne wskazują, że przybyły z Bliskiego Wschodu oraz Egiptu. Przez wiele lat uważano, że koty zaczęły rozprzestrzeniać się na obszarze basenu Morza Śródziemnego w starożytności, podróżując wraz z Grekami i Rzymianami. Na statkach Etrusków, Greków i Fenicjan koty dotarły na główne wyspy Morza Śródziemnego, takie jak Sycylia około 1700 roku p.n.e., do starożytnej Grecji około 1400 roku p.n.e., do republikańskiego Rzymu około 500 roku p.n.e., a do przedrzymskiej Iberii około 400 roku p.n.e. Do Brytanii dotarły około 100 roku p.n.e., a do Germanii na przełomie er. Interesujące jest, że w Irlandii koty są poświadczone dopiero od około 900 roku n.e., a w Szkocji od około 500–800 roku n.e. W tym samym okresie koty pokochali również Wikingowie.
Ciekawe wnioski przyniosły najnowsze badania prowadzone w Polsce w 2016 roku przez dr Magdalenę Krajcarz z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu wraz z zespołem. Dzięki datowaniu radiowęglowemu naukowcy potwierdzili obecność kota domowego w północnej Polsce już w czasach rzymskich (50–230 n.e.), co jest o tysiąc lat wcześniej, niż dotąd przypuszczano. Jeszcze nowsze znaleziska z południowej Polski przesuwają pojawienie się kota domowego do okresu neolitu (4330–2300 p.n.e.), a nawet do okresu sprzed neolitu (jaskinia Jasna Strzegowska, 5990–5760 p.n.e.). Podobnie w Serbii odnaleziono koty z okresu mezolityczno-neolitycznego (6220–5730 p.n.e.).
Z czasem rozprzestrzeniły się po całym kontynencie, a ich znaczenie wzrosło szczególnie w czasach Imperium Rzymskiego. Rzymianie doceniali koty nie tylko za ich zdolności łowieckie, ale także jako towarzyszy życia codziennego. W średniowieczu przyszły trudne chwile dla kotów. Z jednej strony były cenione jako pogromcy gryzoni, z drugiej jednak kojarzono je z czarną magią i czarownicami, co w niektórych okresach prowadziło do ich prześladowań.
Dopiero w czasach nowożytnych koty odzyskały swoje miejsce w domach Europejczyków jako cenione zwierzęta domowe. W XVIII i XIX wieku zaczęły pojawiać się pierwsze rasy kotów hodowanych celowo. Obecnie na świecie istnieje od 45 do 73 uznanych ras kotów domowych, w zależności od klasyfikacji przyjętej przez różne organizacje felinologiczne. W Polsce do najpopularniejszych ras kotów należą: Maine Coon, kot brytyjski krótkowłosy i kot syberyjski. Oczywiście nie można zapomnieć o tzw. dachowcach, czyli kotach europejskich. Kot europejski krótkowłosy to rasa uznawana przez organizacje felinologiczne, takie jak FIFe (Fédération Internationale Féline). Jest to rasa naturalna, wywodząca się od dawnych kotów domowych, które przez wieki ewoluowały w Europie bez celowej hodowli człowieka.
Opracowano na podstawie:
When Cats Became Comrades
How Cats Became Divine Symbols in Ancient Egypt
The great European house cat migration
