Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Około 13 tysięcy lat temu Ziemia weszła w ostatni jak dotąd okres zlodowacenia zwany młodszym driasem. W porównaniu do wcześniejszych wielkich zlodowaceń plejstoceńskich, czyli tak zwanej epoki lodowcowej, mówimy raczej o epizodzie, który trwał nie miliony, ale ledwie nieco ponad tysiąc lat. To jednak, co dla geologii jest chwilą, dla istniejących wówczas ludzkich kultur było całą epoką, która zdecydowała o dalszym rozwoju cywilizacji.

Istnieją dwie hipotezy przyczyn obniżenia temperatury o średnio 5–7 stopni Celsjusza na półkuli północnej. Jedna mówi o potężnym wylewie do oceanu słodkiej (lżejszej) wody śródlądowej, która zakryła jego powierzchnię i zablokowała ciepłe prądy morskie. Druga jest bardziej spektakularna i tłumaczy zmiany uderzeniem w Ziemię meteorytu lub wybuchem roju komet albo meteorytów w atmosferze ziemskiej. Argumentów za tą ostatnią hipotezą dostarczają badania w wykopaliskach archeologicznych w Göbekli Tepe.

Świątynia i obserwatorium

Göbekli Tepe to stanowisko archeologiczne w południowo-wschodniej Turcji. Znaleziono tam najstarsze znane miejsce kultu stworzone przez człowieka, mające co najmniej 12 tysięcy lat – a jak się okazuje, gromadzące wiedzę o jeszcze tysiąc lat starszą. Jest więc o całe tysiąclecia dawniejsze niż Stonehenge czy egipskie piramidy. Zadziwiające jest to, że najprawdopodobniej funkcjonowało ono tam przez kilka tysiącleci. Jest to potężny kompleks składający się między innymi z co najmniej 20 filarów, z których największe mierzą 6 metrów i ważą 60 ton. Nie znamy techniki, która pozwoliła rodzącej się dopiero ludzkiej cywilizacji stworzyć taką budowlę. Wszystkie słupy pokryte są płaskorzeźbami przedstawiającymi zwierzęta (najwięcej jest lisów, węży, dzików, żurawi i kaczek), a na niektórych są też ludzkie postaci. Filary ukształtowane są w literę T, co zdaniem archeologów ma odzwierciedlać sylwetkę człowieka (lub, jak sądzą niektórzy, humanoidalne bóstwa). O wadze Göbekli Tepe jako ośrodku religijnym świadczy to, że podobne przedstawienia istot ludzkich, czasem młodsze o kilka tysiącleci, znajdowano w całej Turcji.

Na wzgórze zwrócono uwagę już w latach 60. XX wieku, ale badania archeologiczne rozpoczęto dopiero w 1995 roku. Trwają one do dzisiaj, skupiając badaczy z całego świata, którzy stopniowo odkrywają niezwykłą wagę tego ośrodka kultu dla rozwijającej się w zachodniej Azji cywilizacji.

Opublikowany niedawno w czasopiśmie „Mediterranean Archaeology and Archaeometry” artykuł badaczy z Uniwersytetu w Edynburgu dowodzi, że Göbekli Tepe było nie tylko świątynią, ale także obserwatorium astronomicznym. Dobrze zachowane kamienne kolumny na najniższym poziomie wykopalisk odzwierciedlają zaawansowaną astronomiczną wiedzę z tamtego czasu. Analizy komputerowe pokazały, że zwierzęta znajdujące się na kolumnowych płaskorzeźbach przypominają znane w starożytności konstelacje. Niektóre, jak skorpion i wilk, są zgodne z późniejszymi symbolicznymi przedstawieniami nieba, inne nie: kaczka okazuje się Wagą, orzeł – Strzelcem, a Bliźniaki przedstawione są jako przykucnięty szczur.

Archeoastronomia

Obok rozpoznanych konstelacji i okrągłego symbolu wschodzącego słońca, odnaleziono też symbole, których znaczenie było niejasne, takie jak tur, dzik, gepard i lis. Do ich identyfikacji potrzebna była wiedza interdyscyplinarna – archeologiczna, astronomiczna i geologiczna. Dla badaczy z Edynburga kluczowa jest kolumna zwana Kamieniem Sępa. Stawiają oni tezę, że w dolnej części tej kolumny znajduje się płaskorzeźba, której funkcję określają jako „pieczęć z datą”. Na podstawie rekonstrukcji astronomicznych, układu gwiazd i zachodzącego słońca oraz zestawienia tego z danymi archeologicznymi z nieodległych stanowisk ustalono nawet konkretną datę – 10 950 rok p.n.e. (±250 lat). Tymczasem geolodzy uznają, że początek zlodowacenia młodszego driasu w Europie i Ameryce przypada mniej więcej na rok 10 890 p.n.e.

Mamy więc hipotetyczną datę obserwacji astronomicznej, a równocześnie – w odniesieniu do płaskorzeźb na innych kolumnach – datę jakiegoś ważnego wydarzenia, a co najmniej ważnej obserwacji, od której zaczyna być liczony czas. Badacze, wychodząc od symbolu skorpiona, zrekonstruowali obraz gwieździstego nieba odpowiadający astronomicznym wzorcom, ale kilka symboli zwierząt pozostało niejasnych. Zastanawiała też obecność ludzkich postaci bez głów na dole kolumny. Wyjaśnienie (hipotetyczne) przynosi dopiero obecność kompleksu Taurydów.

To właśnie ten rój meteorytów, zdaniem badaczy, może być odpowiedzialny za wielką katastrofę, która miała zapoczątkować młodszy drias.

– Jest bardzo prawdopodobne, że ludzie z Göbekli Tepe byli przenikliwymi astronomami przez dłuższy czas, a płaskorzeźby przedstawiające zwierzęta symbolizują ciała niebieskie – piszą badacze z Edynburga – i chociaż nie możemy być pewni, że hipoteza katastrofy jest prawdziwa, to posiadamy na nią wiele dowodów: […] Zbieżność daty na kolumnie i początku zlodowacenia; to, że ludzie z Göbekli Tepe zapamiętali to zdarzenie i pokazywali je wieleset lat później; bezgłowi ludzie, sugerujący utratę życia i wreszcie symbol lisa, który najwyraźniej oznacza kosmiczne wydarzenie.

Źródła:

Strona internetowa kompleksu archeologicznego: http://gobeklitepe.info/

Artykuł Martin B. Sweatman, Dimitrios Tsikritsis: Decoding Göbekli Tepe with archaeoastronomy: What does the fox say? „Mediterranean Archaeology and Archaeometry”. Vol. 17, Nr 1 (2017). Ss. 233-250.

Artykuł Ancient carvings show comet hit Earth and triggered mini ice age na stronie www.newscientist.com.