Planetarium Śląskie istnieje 60 lat
„Byliście kiedyś w planetarium? Jeśli nie, to zapraszam”. To cytat z jednego z wielu popularnych seansów w tej placówce. Czy wiemy, czym jest planetarium? To coś, co nazywamy planetarium, to przyrząd, urządzenie, projektor, zaś miejsce, w którym ono pracuje, to Planetarium – instytucja, placówka. Tak jest na całym świecie. A Planetarium Śląskie to też placówka, w której pracuje projektor główny planetarium, ale nie tylko ten projektor
W monografii wydanej przez Pałac Młodzieży im. Bolesława Bieruta w Stalinogrodzie pt. Planetarium Śląskie z 1955 roku czytamy:
„Budowę Planetarium i Obserwatorium Ludowego w Wojewódzkim Parku Kultury i Wypoczynku rozpoczęto z okazji Roku Kopernikowskiego jesienią 1953 roku z inicjatywą społeczeństwa województwa stalinogrodzkiego, zatwierdzoną uchwałą Komitetu Honorowego Obchodu Roku Kopernikowskiego z dnia 23 maja 1953 roku. Planetarium i Obserwatorium Ludowe będzie nosić imię naszego genialnego rodaka Mikołaja Kopernika, głosząc całemu światu, że naród polski, budujący w trudzie i znoju fundamenty socjalizmu, nie zapomina o swoich bohaterach nauki, którzy imię polskie rozsławili po całym świecie. Budowa tego pierwszego w Polsce Planetarium i Obserwatorium Ludowego świadczy równocześnie o tym, że Partia nasza i Rząd, przy których poparciu i wybitnej pomocy powstaje ten atrakcyjny obiekt, nie szczędzą funduszów na upowszechnienie i udostępnienie najszerszym masom pracowniczym zdobyczy postępu i nowoczesnej wiedzy”.
Tyle tytułem wstępu. Dla młodszych czytelników warto być może wyjaśnić, że Katowice były kiedyś Stalinogrodem, a województwo katowickie – województwem stalinogrodzkim od 7 marca 1953 r. do 10 grudnia 1956 r. (Dz.U. 1956 Nr 58, poz. 269), taki epizod w dziejach lokalnej społeczności. Planetarium Śląskie (obecna dopuszczana nazwa) było zaś pracownią Pałacu Młodzieży. Dopiero w 1957 roku stało się samodzielną jednostką i ówczesne Ministerstwo Oświaty nadało mu pierwszy statut. Otwarcie nastąpiło 4 grudnia 1955 r. (w Barbórkę), a więc 60 lat temu. Co to za dziwne urządzenie?
Trochę historii. W połowie XVII wieku Fryderyk III von Holstein-Gottorp zamówił ogromny metalowy globus z mapą nieba mającą otworki z zewnątrz. Kula o średnicy ponad trzy metry i ważąca około 3,5 tony, mogła pomieścić dwanaście osób – obserwatorów sztucznego nieba. Światło wpadało przez otworki do wnętrza kuli, a obrót globusa wokół własnej osi imitował ruch sfery niebieskiej. Globus ten został podarowany carowi Piotrowi Wielkiemu i do dziś znajduje się w petersburskim muzeum. W wieku XVIII podobny, lecz większy globus o średnicy ponad pięciu metrów, został umieszczony w Pembrocke Hall w Cambridge. W jego wnętrzu mieściło się prawie 30 osób. Lecz dopiero w roku 1913, Oskar von Miller, założyciel muzeum w Monachium, zwrócił się do firmy Carl Zeiss w Jenie z pomysłem zbudowania jeszcze większej, sześciometrowej ruchomej kuli, oświetlonej z zewnątrz, z wbudowanymi ruchomymi projektorami Księżyca, Słońca i planet. W marcu 1919 roku dr inż. Walther Bauersfeld podjął się zadania i przedstawił nową, własną ideę budowy planetarium, odwracając jego zasadę działania. Nieruchoma kopuła miała być ekranem, a znajdujące się wewnątrz projektory, wyświetlać na wewnętrznej powierzchni tej sfery położenia ciał niebieskich. Ten trud naukowców, inżynierów, konstruktorów i mechaników, został spisany na sześciuset stronach rękopisu, zwieńczyła potem prowadzona przez konstruktora pierwsza projekcja, która odbyła się 21 października 1923 r.
Urządzenie planetarium spełniało marzenia wielu pokoleń miłośników astronomii. Można tu było zobaczyć niebo o dowolnej porze, dowolnego dnia, dowolnego roku, pokazać w ciągu kilku minut zjawiska astronomiczne, które w rzeczywistości trwają wiele miesięcy, lat, a nawet całe tysiąclecia. Jednak to urządzenie odtwarzało wygląd nieba tylko z jednej szerokości geograficznej. W trzy lata po uruchomieniu zakłady Zeissa zaprezentowały nową wersję projektora. Ten model pozwalał już odtwarzać niebo z dowolnego miejsca na powierzchni Ziemi. Oficjalna nazwa Uniwersalgerät, czyli aparatura uniwersalna, była w pełni zasłużona. Dodatkowym atutem nowego modelu była możliwość projekcji w większych salach, nawet do 30 metrów średnicy. Planetaria zeissowskie można podzielić zasadniczo na trzy grupy: duże, średnie i małe. Jako duże planetarium, Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika w Chorzowie, zwane Planetarium Śląskim jest jedynym dużym (i najstarszym) w Polsce. Najbliższe duże planetarium znajduje się w Wiedniu, dalej w czeskiej Pradze oraz oczywiście w Jenie, gdzie te urządzenia się produkuje. Nasze urządzenie składa się z około 130 projektorów, dzięki którym na sferycznym ekranie w kształcie wnętrza kuli można wyświetlać obraz nieba w dowolnym dniu, dowolnego roku z dowolnej szerokości geograficznej lub z innego miejsca w Układzie Słonecznym. Obecnie zakłady w Jenie produkują już znacznie nowocześniejsze, laserowe urządzenia, z odpowiednimi sterownikami do prezentacji obrazów planet, gwiazd czy innych obiektów kosmicznych. Jednak Planetarium Śląskie jako instytucja to nie tylko samo urządzenie projekcyjne, działają tu również inne pracownie.
Obserwatorium astronomiczne, z największą w Polsce lunetą o 30-centymetrowym obiektywie oraz z licznymi mniejszymi instrumentami umożliwia w pogodnie dni obserwacje Słońca, a po zapadnięciu zmierzchu – wędrówkę po najciekawszych obiektach nocnego nieba, oglądanych nawet w 750-krotnym powiększeniu. Dla młodzieży szkolnej obserwatorium astronomiczne jest miejscem, gdzie kontynuowana jest lekcja w planetarium w kontakcie z prawdziwym niebem. W bezchmurne dni można oglądać przez teleskop zjawiska na powierzchni Słońca, a z tarasu obserwatorium odczytujemy lokalny czas słoneczny na tarczy okazałych rozmiarów zegara słonecznego, usytuowanego na dziedzińcu Planetarium Śląskiego.
Stacja klimatologiczna jest usytuowana nieopodal wraz z ogródkiem meteorologicznym stanowi cenną pomoc dydaktyczną w nauczaniu geografii. Instrumenty pomiarowe umieszczone w sali wykładowej oraz klatkach meteorologicznych umożliwiają bezpośredni kontakt uczniów z pracą klimatologów podczas prelekcji.
Stacja sejsmologiczna znajdująca się w podziemiach Planetarium Śląskiego wyposażona jest w czułe sejsmografy, rejestrujące bliskie i dalekie wstrząsy skorupy ziemskiej. Zainteresowani tymi zagadnieniami uczniowie i studenci mogą z bliska poznać działanie sejsmografów oraz zobaczyć zapisy wstrząsów kopalnianych i trzęsień Ziemi.
Olimpiada Astronomiczna, której Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika jest od samego początku organizatorem, jest jedną z najstarszych organizowanych w Polsce olimpiad z przedmiotów ścisłych. Wystartowała w roku szkolnym 1957/1958. Starszymi są jedynie olimpiady: matematyczna, fizyczna i chemiczna. Tematyka olimpiady jest z całą pewnością oryginalna, wiąże ze sobą astronomię, fizykę, a nawet geografię. Od uczestników wymaga się znajomości najnowszych wydarzeń astronomicznych. Dotyczą one aktualnych zaćmień Słońca i Księżyca, zjawisk typu zakrycia, pojawień komet, aktualnych rojów meteorów, poznawczych wypraw sond kosmicznych do ciał Układu Słonecznego. Często nawiązują one do spektakularnych zjawisk i odkryć. Na najlepszych czekają nagrody oraz możliwość wzięcia udziału w Międzynarodowej Olimpiadzie z Astronomii i Astrofizyki (International Olympiad on Astronomy and Astrophysics, IOAA) – Polska jest jednym z pięciu krajów grupy założycielskiej IOAA.
Obiekt nie jest tylko i wyłącznie związany z astronomią. Jest to doskonałe miejsce do prowadzenia różnych kongresów czy sesji dla towarzystw naukowych, które chętnie korzystają z tego miejsca. Odbywają się tu także koncerty muzyczne.
W placówce funkcjonuje dobrze uzupełniona biblioteka naukowa zawierająca ponad 10 tys. woluminów. Część księgozbioru została przekazana Planetarium w początkowym okresie jego funkcjonowania przez instytucje zewnętrzne. Na wielu książkach widoczny jest ekslibris prof. Henryka Niewodniczańskiego – zostały one przekazane placówce po jego śmierci. Perełką jest z kolei książka Sphaera – Joannis de Sacro Bosco wydana w Antwerpii w 1566 roku. Księgozbiór jest uzupełniany na bieżąco o nowe pozycje z zakresu astronomii, fizyki i innych nauk przyrodniczych.
Ponadto Planetarium Śląskie jest siedzibą Ślaskiego Oddziału Polskiego Towarzystwa Miłośników Astronomii (PTMA), które ma również swoje obserwatorium z teleskopem zwierciadlanym.
„Byliście kiedyś w planetarium? Jeśli nie, to zapraszamy”.
Jacek Szczepanik
