Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Ustawa

Dzień Nauki Polskiej został ustanowiony w 2020 roku i ma być wyrazem uznania dla dokonań polskich naukowców. Jako datę corocznych obchodów wyznaczono 19 lutego – dzień urodzin Mikołaja Kopernika, w uznaniu jego wybitnych zasług na polu astronomii. Święto ma stanowić inspirację do pójścia w ślady wybitnych polskich badaczy i wzmocnić zainteresowanie nauką. 

W uzasadnieniu ustawy wprowadzającej Dzień Nauki Polskiej ustanowienie nowego święta państwowego "stanie się wyrazem najwyższego uznania dla dokonań rodzimych naukowców w ponad 1000-letniej historii naszego narodu i państwa". Projektodawcy zaznaczyli, że przez stulecia nauka stanowiła kluczowy impuls do rozwoju intelektualnego, społecznego i gospodarczego. "Działo się tak również w okolicznościach dla naszego narodu skrajnie trudnych. Podczas niszczących wojen, rozbiorów i okupacji nauka odgrywała istotną rolę w kształtowaniu kolejnych pokoleń polskich elit poczuwających się do odpowiedzialności za los wspólnoty" – przypomnieli autorzy ustawy, którzy podkreślili, że odkrycia polskich badaczy nieraz wywierały przemożny wpływ na bieg dziejów całej ludzkości. 

Polska nauka

Polska nauka może poszczycić się wieloma przełomowymi odkryciami i wynalazkami, które wpłynęły na rozwój różnych dziedzin wiedzy. Do najważniejszych odkryć i osiągnięć poza osiągnięciami Mikołaja Kopernika należą :

• Wynalezienie lampy naftowej przez Ignacego Łukasiewicza. Ten farmaceuta i przedsiębiorca był założycielem pierwszej na świecie kopalni ropy naftowej, pionier przemysłu naftowego w Europie, a także działaczem niepodległościowym.
• Osiągniecia w dziedzinie chemii Karola Olszewskiego i Zygmunta Wróblewskiego. Dokonali m.in. pierwszego na świecie skroplenia tlenu i azotu w 1883 roku. 
• Badania obszarów polarnych Henryka Arcowskiego obejmujące zagadnienia z zakresu geologii, glacjologii, meteorologii, oceanografii, optyki atmosfery oraz zjawiska zórz polarnych. Swoje badania prowadził na podstawie materiałów zebranych podczas wypraw polarnych.
• Odkrycie pierwiastków polon i rad przez Marię Skłodowską-Curie. Za swoje odkrycia badaczka została dwukrotnie wyróżniona Nagrodą Nobla (1903 – fizyka, 1911 – chemia).
• Przełomowe badania w dziedzinie immunologii Ludwika Hirszfelda. Ten lekarz, bakteriolog i immunolog był twórcą polskiej szkoły immunologicznej oraz nowej dziedziny nauki – seroantropologii. Do jego najważniejszych osiągnięć naukowych należy praca nad grupami krwi. Odkrył prawa dziedziczenia grupy krwi, które zastosował do celów dochodzenia ojcostwa i wprowadził oznaczenie grup krwi jako 0, A, B i AB, które zostały przyjęte na całym świecie w 1928 roku. Oznaczył również czynnik Rh i odkrył przyczynę konfliktu serologicznego.
• Stworzenie podstaw współczesnej matematyki przez Stefana Banacha, czołowego przedstawiciela lwowskiej szkoły matematycznej. Był jednym z pionierów i klasyków analizy funkcjonalnej, znany m.in. z opisania twierdzenia o kontrakcji i przestrzeni Banacha. Zajmował się też teorią mnogości, w której podał paradoks rozkładu kuli razem z logikiem Alfredem Tarskim, a także był autorem podręczników szkolnych i akademickich do matematyki i mechaniki. 
• Prace nad teorią równań różniczkowych i rozwój logiki matematycznej prowadzone przez Alfreda Tarskiego i Wacława Sierpińskiego (jeden z czołowych przedstawicieli warszawskiej szkoły matematycznej i twórców polskiej szkoły matematycznej). Sierpiński zajmował się teorią liczb, analizą matematyczną i podstawami matematyki – teorią mnogości, topologią mnogościową oraz teorią kategorii. Trójkąt Sierpińskiego – jeden z najprostszych fraktali – znany był na długo przed powstaniem tego pojęcia. 
• Metoda Jana Czochralskiego stosowana do otrzymywania monokryształów krzemu, która umożliwiła rozwój nowoczesnej technologii komputerowej. Czochralski jest najczęściej cytowanym polskim naukowcem. 
• Badania nad immunologią i szczepionkami Hilarego Koprowskiego. Ten lekarz, wirusolog i immunolog był odkrywcą i twórcą pierwszej na świecie (1950), skutecznej szczepionki przeciwko wirusowi polio, wywołującemu chorobę Heinego-Medina.
• Dokonania w dziedzinie matematyki Stanisława Ulama (szczególnie w zakresie matematyki i fizyki matematycznej w dziedzinach topologii, teorii mnogości, teorii miary, procesów gałązkowych). Ulam był także twórcą metod numerycznych, na przykład metody Monte Carlo. Był też jednym z pierwszych naukowców, którzy wykorzystywali w swych pracach komputer.

Polscy naukowcy zdobywali również prestiżowe nagrody i wyróżnienia potwierdzające ich wkład w rozwój światowej nauki. Warto wspomnieć choćby kilka nazwisk:

• Nagroda Templetona (2008) – Michał Heller  za osiągnięcia na styku nauki i filozofii. Ks. prof. Michał Heller to polski duchowny katolicki, uczony i popularyzator nauki, autor lub współautor przeszło 70 książek i laureat ponad 40 wyróżnień polskich i zagranicznych. Jako fizyk teoretyk rozwijał głównie ogólną teorię względności Einsteina, zwłaszcza kosmologię relatywistyczną. Jako filozof specjalizuje się w filozofii nauki, przyrody i religii, zwłaszcza w filozofii matematyki, fizyki i w relacjach nauka–wiara. 
• Nagroda Wolfa (2011) –  Krzysztof Matyjaszewski  w dziedzinie nauk chemicznych. Profesor jest światowej sławy chemikiem, specjalizuje się w technologii polimerów. Jego najbardziej znaczącym osiągnięciem naukowym jest odkrycie i opracowanie nowej metody kontrolowanej polimeryzacji wolnorodnikowej (tzw. metody ATRP), mającej ogromny wpływ na rozwój chemii i technologii polimerów. Za to osiągnięcie został uhonorowany Nagrodą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej w 2004 roku. 
• Nagroda Kartezjusza – Aleksander Brzeziński (2003) za prace nad modelem precesji-nutacji Ziemi i Artur Ekert (2004), fizyk teoretyczny zajmujący się fundamentami mechaniki kwantowej oraz kwantowym przetwarzaniem informacji.  
• Nagroda Balzana (jedna z najbardziej prestiżowych nagród akademickich na świecie, najważniejsza europejska nagroda w dziedzinie humanistyki) – Andrzej Walicki (1998) za wkład w badanie dziejów myśli rosyjskiej i polskie i Bronisław Baczko (2011) za badania nad oświeceniem.

Statystyki

Według najnowszych dostępnych danych z raportu "Nauka w Polsce 2023" opracowanego przez Ośrodek Przetwarzania Informacji – Państwowy Instytut Badawczy (OPI PIB), w 2022 roku w polskich instytucjach naukowych zatrudnionych było 72 556 badaczy. Większość z nich pracowała na uczelniach publicznych (81%), następnie w instytutach Polskiej Akademii Nauk (7,1%) oraz w instytutach badawczych (5%). Badacze stanowili łącznie 68% pracowników zatrudnionych w polskich instytucjach nauki i szkolnictwa wyższego. W porównaniu z danymi z 2018 roku, kiedy to liczba badaczy wynosiła 81,5 tys., nastąpił spadek o około 9 tys. Warto jednak zauważyć, że w 2022 roku raport uwzględniał 364 instytucje naukowe, w tym 132 uczelnie akademickie (103 publiczne i 29 niepublicznych), 69 instytutów badawczych, 77 instytutów PAN, 26 instytutów Sieci Badawczej Łukasiewicz oraz 60 innych instytucji. Jeśli chodzi o stopnie naukowe, najliczniejszą grupę badaczy stanowiły osoby ze stopniem doktora (47%), następnie doktorzy habilitowani (29%), profesorowie (13%) oraz osoby z tytułem zawodowym magistra lub równorzędnym (11%). Wśród wszystkich badaczy kobiety stanowiły 46%. Największy odsetek kobiet pracował w dziedzinie nauk medycznych i o zdrowiu (58%) oraz nauk rolniczych (57%). Najmniejsza reprezentacja kobiet występowała w naukach inżynieryjno-technicznych (29%). 

Według stanu Głównego Urzędu Statystycznego (stan na 31 grudnia 2023 roku) w uczelniach w Polsce kształciło się 1,24 mln osób, o 21,5 tys. więcej niż w 2022 roku. W roku akademickim 2022/23 dyplom ukończenia studiów otrzymało 292,1 tys. absolwentów, o 0,5 tys. mniej niż w roku akademickim 2021/22. Na podstawie rejestru POL-on, w roku akademickim 2023/24 w Polsce działały 354 uczelnie (niniejsze opracowanie dotyczy 342 uczelni, które złożyły sprawozdania statystyczne). W latach akademickich 2015/16-2019/20 liczba studentów zmniejszyła się z 1,40 mln do 1,20 mln., po czym zaczęła wzrastać i w roku akademickim 2023/24 wyniosła 1,24 osób. W przypadku absolwentów zaobserwowano systematyczny spadek – ich liczba zmniejszyła się z 3,64 mln. w roku akademickim 2015/16 do 2,92 mln w roku akademickim 2022/23 (jedynie w roku akademickim 2016/17 oraz 2020/21 zanotowano niewielki wzrost). W roku akademickim 2023/24 kobiety stanowiły 58,5% studiujących.

Źródło:
PAP - Nauka w Polsce
Główny Urząd Statystyczny (GUS)