"Kosmiczny" Nobel z fizyki za 2019 rok
Królewska Szwedzka Akademia Nauk zdecydowała o przyznaniu Nagrody Nobla z fizyki w 2019 roku za wkład w nasze rozumienie zmieniającego się Wszechświata i miejsca Ziemi w Kosmosie. W połowie dla Jamesa Peeblesa z Prinston University za teoretyczne odkrycia w kosmologii fizycznej, a druga połowa wspólnie dla Michela Mayora i Didera Queloza z Uniwersytetu Genewskiego za odkrycie egzoplanety orbitującej wokół gwiazdy tego samego typu co Słońce.
Tegoroczna Nagroda Nobla w dziedzinie fizyki wyróżnia odkrycia dotyczące nowego rozumienia struktury i historii Wszechświata oraz odkrycie pierwszej planety znajdującej się poza naszym Układem Słonecznym i orbitującej wokół gwiazdy podobnych rozmiarów co Słońce.
Kosmologia stała się nauką
Dr James Peebles, kanadyjski astronom i kosmolog, to badacz, którego wkład w kosmologię fizyczną wzbogacił cały obszar tych badań i stanowi jeden z fundamentów dla przejścia kosmologii ze stanowiska spekulacji do prawdziwej nauki w ciągu ostatnich 50 lat. Jego propozycje teoretyczne, które rozwijał od lat 60-tych XX wieku są podstawą dla większości współczesnych koncepcji dotyczących Wszechświata.
Model Wielkiego Wybuchu opisuje Wszechświat od jego pierwszych chwil prawie 14 miliardów lat temu, kiedy był jeszcze gęsty i gorący. Od tego czas rozszerza się i stygnie. Zaledwie 400 tysięcy lat po Wielkim Wybuchu świat był już na tyle przejrzysty, że fale światła mogły przemieszczać się w przez przestrzeń kosmiczną. To pierwotne promieniowanie nadal nas dzisiaj otacza i ukrywa w sobie wiele tajemnic Wszechświata. James Peebles, posługując się swoimi koncepcjami i narzędziami badawczymi, zdołał odczytać wiele z tych śladów i opisać dzięki temu procesy, które zachodziły w młodości naszego Wszechświata.
Wnioski, jakie z tych badań zostały potem wyciągnięte, to między innymi kwestia ciemnej materii i ciemnej energii. To, co jest dla nas dobrze widzialne i poznawalne – gwiazdy, planety i bliski nam świat – to zaledwie 5 procent zawartości Wszechświata. Pozostałe 95 procent to właśnie ciemna materia i energia, czyli jedno z największych wyzwań do pojęcia dla współczesnej fizyki.
Światy pozasłoneczne
W październiku 1995 roku Michel Mayor i Didier Queloz ogłosili odkrycie pierwszej planety znajdującej się w układzie gwiezdnym podobnym do naszego – egzoplanety, orbitującej wokół gwiazdy zbliżonej wielkością do Słońca. Odkrycia dokonano w Observatoire de Haute-Provence w południowej Francji. Planetę nosi formalną nazwę 51 Pegasi b, a od kilku lat posiada także „imię”, a nawet dwa – Dimidium, czyli połowa, ponieważ jej wielość to mniej więcej połowa wielkości Jowisza, oraz tradycyjnie nadawane planetom imię mityczne – Bellerofont, odziedziczone po greckim herosie o zmiennym szczęściu.
Warto dodać, że Dimidium nie było pierwszą odkrytą egzoplanetą. O istnieniu pozasłonecznych planet twierdzono już od dawna. Kilkakrotnie, od XIX wieku, pewne anomalie w blaskach gwiazd uznawano za ślad krążącej wokół niej planety. Pierwsze potwierdzone planety opisał w 1992 roku Aleksander Wolszczan, Polak pracujący na Uniwersytecie Stanowym w Pensylwanii, pracujący razem z kanadyjczykiem Dalem Frailem. Wyjątkowość odkrycia 51 Pegasi b polega na jej normalności – jest to planeta wielkości połowy Jowisza, a gwiazda wokół której orbituje, 51 Pegasi lub Helvetios, należy do głównego ciągu planet Drogi Mlecznej. Tegoroczni nobliści stwierdzili istnienie tej planety bardzo uważnie obserwując widmo gwiazdy, wokół, której ona
Te odkrycia rozpoczęły rewolucję w badaniu kosmosu. Od tego czasu znaleziono około 4 tysięcy egzoplanet w całej Drodze Mlecznej – są to planety niezwykle różnorodne pod względem wielkości, formy i sposobu orbitowania. Ta niezwykła różnorodność jest wyzwaniem dla fizyków, którzy musieli porzucić swojej dotychczasowe przekonania i od nowa zacząć rozważać proces powstawania planet. Projekt poszukiwania nowych planet jest zakrojony na lata – istnieje cała lista kandydatów na egzoplanety, których istnienie trzeba dopiero zweryfikować. Ta wielka kosmiczna przygoda jest w tej chwili naszą największą nadzieją na odnalezienie pozaziemskiego życia.
Krótko o noblistach:
James Peebles, urodziny w 1935 r. w Winnipeg w Kanadzie. Doktorat w 1962 r. na Princeton University, USA. Obecne stanowisko: Albert Einstein Professor of Science at Princeton University, USA.
Michel Mayor, urodzony w 1942 Lozannie, w Szwajcarii. Doktorat w 1971 na Uniwersytecie w Genewie w Szwajcarii. Tam też jest obecnie profesorem.
Didier Queloz, urodzony w roku 1966. Doktorat w 1995 na Uniwersytecie w Genewie w Szwajcarii. Obecnie pracuje na Uniwersytecie w Genewie w Szwajcarii i na Uniwersytecie w Cambridge w Wielkiej Brytanii.
Wysokość nagrody wyniosła 9 milionów szwedzkich koron.
Źródło: nota prasowa Królewskiej Szwedzkiej Akademii Nauki z 8 października 2019 r.
