Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Alfred Nobel dwukrotnie zmieniał swoją ostatnią wolę i dopiero na rok przed śmiercią, w 1895 roku, zapisał ostateczną wersję testamentu. Ustanawiał w nim nagrodę „dla tych, którzy w danym roku przynieśli największe korzyści rodzajowi ludzkiemu”. Minęło jednak dopiero kilka lat, zanim pierwszy raz rozdano nagrody imienia szwedzkiego wynalazcy.

Najpierw na drodze stanęła rodzina, która zbuntowała się przeciw takiej formie spożytkowania potężnego majątku zgromadzonego przez jej fundator. Nobel przez wiele lat pracował nad opanowaniem nitrogliceryny i jej kontrolowanym użyciem. Kiedy w 1867 roku wynalazł i opatentował dynamit, okazało się to przełomem w zakresie budownictwa i prac kopalnianych. 

Według pierwszej wersji testamentu z pieniędzy Nobla miała zostać sfinansowana budowa laboratoriów i przedsiębiorstw na terenie całej Europy (niektóre z nich przetrwały do dziś). Rodzina Alfreda  musiała się pocieszyć tylko niewielką częścią spadku. Stąd zrozumiały protest, który na drodze prawnej rozwiązany został dopiero po kilku latach.

Testament Nobla nie mówi wcale – jak można by przypuszczać – o najwybitniejszych naukowcach w danej dziedzinie. Nobel, sam przynależąc do świata wiedzy, rozumiał że nauka musi przede wszystkim służyć ludziom. Dlatego laureatów ufundowanej przez siebie nagrody określił jako „tych, którzy w danym roku przynieśli największe korzyści rodzajowi ludzkiemu”.

Od początku ustalił też pięć dziedzin, w których ma być przyznawane wyróżnienie: fizjologię lub medycynę, fizykę, chemię, literaturę i „obrońców pokoju”. Dla każdej z dziedzin Nobel ustalił też intytucję, która miała zajmować się jej przyznawaniem. Prawie wszystkie nagrody przyznawane są w Szwecji – laureatów z fizyki i chemii wybiera Królewska Szwedzka Akademia Nauk, z medycyny – sztokhomski Instytut Karolinska, a z literatury – Szwecka Akademia. Wyjątek stanowi Pokojowa Nagroda Nobla, o której przyznaniu decyduje pięcioosobwy komitet wybrany przez norweski parlament.]

Dodana znacznie później, w 1968 roku, szósta dyscyplina – ekonomia – nie jest finansowana z ustawionego w testamencie funduszu. Choć przyznawana w tym samym czasie, nie jest „Nagrodą Nobla”, ale „Nagrodą ku pamięci Alfreda Nobla”. W świecie, w którym żył Nobel, ekonomia nie była jeszcze systematyczną nauką, a ludzie nie żyli w przekonaniu, że za pomocą wiedzy ekonomicznej można zbawiać (a co najmniej – zmieniać) świat.

Warto zwrócić uwagę na dyscypliny, w których – konsekwentnie od samego początku – przyznawana jest nagroda. Oto wyjątkowy przypadek tego, jak przekonania i zainteresowania jednego człowieka mogą określić historię świata. Wielkie nieobecne – biologia, matematyka czy filozofia w drugiej połowie XIX wieku przeżywały swój wielki czas. Nie były to jednak – w oczach Nobla – dziedziny które mogą zmienić świat i zbawić ludzkość.

Alfred Nobel zmarł w San Remo we Włoszech 10 grudnia 1896 roku. Kiedy ogłoszono jego ostatnią wolę, nie wszystkim się ona spodobała. Krytykowano ją w Szwecji i w innych krajach. Za pośrednictwem prawników próbowali ją podważyć jego krewni, który liczyli na większą część potężnego spadku. Ostatecznie dopiero 19 czerwca 1900 roku egzekutorom testamentu udało się zarejestrować Fundację Nobla, która do dziś zarządza przekazanym jej majątkiem i z odsetek wypłaca co roku słynną nagrodę.

Pierwszy raz nagrodę przyznano w 1901. Pośród pierwszych laureatów roku historia zapamiętała z pewnością dwóch: laureata z fizyki, odkrywcę promieni X, Wilhelma Roentgena, oraz laureata nagrody pokojowej, twórcę Czerwonego Krzyża, Henry’ego Dunanta. Warto też pamiętać, że pierwszą kobietą, która otrzymała Nagrodę Nobla, była Maria Curie-Skłodowska: najpierw, wraz z mężem – w 1903 roku – otrzymała nagrodę z dziedziny fizyki, a później, już samodzielnie – w 1911 roku – z chemii.

Opracowano na podstawie oficjalnej strony Nagrody Nobla i innych źródeł.