Zero jest starsze niż przypuszczaliśmy
Koncepcja matematycznego zera – powiązanie wartości z tym symbolem oznaczającym brak – jest czymś używanym powszechnie, jednym z filarów myślenia matematycznego. A jednak, historia początków tej idei jest jak dotąd wielką zagadką. Badacze z Oxfordu przebadali hinduski manuskrypt, na którym pojawia się ten symbol i okazało się, że jest o 500 lat starszy niż zakładano.
W Bibliotece Bodlejańskiej, czyli bibliotece głównej Uniwersytetu w Oksfordzie i jednej z najstarszych europejskich bibliotek, znajduje się słynny manuskrypt z Bakhshali. Jest to najstarszy istniejący hinduskim manuskrypt matematyczny i równocześnie najstarszy dowód na użycie symbolu „zero”, pojawiajacy się wielokrotnie w tym dokumencie.
Pracujący w oksfordzkiej bibliotece naukowcy poddali ten artefakt badaniu metodą datowania radiowęglowego i odkryli, że tekst jest o prawie 500 lat starszy niż dotąd przypuszczano i pochodzi z okolic trzeciego wieku naszej ery.
Historia tej koncepcji, tak dziś dla nas naturalnej, powszechnie znanej i naturalnej, zaczyna się od prostej kropki, używanej jako oznaczenie miejsca dla ustalenia rzędu wielkości – dziesiątek, setek czy tysięcy – w starożytnym hinduskim systemie numerycznym. W manuskrypcie z Bakhshali, najstarszym dostępnym nam hinduskim tekście matematycznym, znak ten nie występuje raz, ale przewija się przez cały dokument, co pozwala przypuszczać, że nie historia zera jest jeszcze starsza.
Jak dotąd uważano, najwcześniejszym śladem użycia zera była pochodząca z dziewiątego wieku inskrypcja w świątyni w hinduskiej miejscowości Gwalijar w stanie Madhya Pradesh. Przebadany manuskrypt okazuje się znacząco starszy niż ten zapis.
Choć kilka starożytnych kultury – między innymi Majowie i Babilończycy – także posługiwało się zerowym oznaczeniem rzędu wielkości, to kropka użyta w manuskrypcie z Bakhshali jest dokładnie tym symbolem, z którego wyewoluowało współczesne zero. To właśnie w Indiach symbol rzędu wielkości rozwinął się w samodzielną liczbę.
– Dziś koncepcję zera przyjmujemy jako coś oczywistego i powszechnego, jako kluczowy element cyfrowego świata. Tymczasem powstanie zera jako samodzielnej liczby, która wyewoluowała z kropki oznaczającej rząd wielkości jest jednym z największych przełomów w historii matematyki – wyjaśnia Marcus de Sautoy, profesor matematyki na Uniwersytecie w Oxfordzie. – Dziś wiemy, że zaczęło się to dziać znacznie wcześniej niż dotąd zakładaliśmy.
Manuskryp odnaleziono w 1881 roku zakopany w ziemi niedaleko wioski Bakhhali na terenie dzisiejszego Pakistanu. W Bibliotece Bodlejańskiej znajduje się od 1902 roku. Powszechnie uważa się go za najstarszy tekst matematyczny, chociaż jego wiek nadal może być przedmiotem sporów. Badania japońskiego uczonego dr. Hayashi Takao, oparte na analizie stylu pisma oraz treści matematycznych i literackich, przyniosły konkluzję, że tekst powstał między 8 a 12 wiekiem n.e.
Nowe badanie radiowęglowe pokazało, dlaczego jest to przedmiot tak trudny do określenia. Okazało się, że manuskrypt, składający się z 70 kart zrobionych z kory brzozowej, jest wykonany z co najmniej trzech materiałów o różnym wieku.
– Ustalenie czasu pochodzenia manuskryptu ma duże znaczenie dla historii matematyki, ale też dla historii Bliskiego Wschodu. Świadczy on o długiej tradycji myślenia naukowego, która panowała na subkontynencie indyskim. Dla nas jest także ważnym syngałem, że powinniśmy lepiej przyglądać się skarbom, które przechowujemy – podsumowuje Richard Ovenden z Bodlejańskiego Biblioteki.
Opracowano na podstawie artykułu Earliest recorded use of zero is centuries older than first thought opublikowanego na stronie Uniwersytetu w Oxfodzie.
