Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Uważa się, że preferencja w posługiwaniu się jedną ręką odegrała istotną rolę w ewolucji człowieka. Niedawne badania najwcześniejszych dowodów praworęczności, odkryte w skamielinach, rzucają nowe światło na to kiedy i dlaczego ta cecha nabrała znaczenia. Co ciekawe, poszlak nie dostarczyły nam prehistoryczne ręce, ale prehistoryczne zęby.

Od dawna wiadomo, że ludzki mózg składa się z dwóch, mniej więcej równych części. Lewa półkula kontroluje język i zdolności motoryczne, podczas gdy prawa półkula odpowiada za kwestie wizualno-przestrzenne. Mniej mówi się o tym, że lateralizacja, czyli dominacja funkcji poznawczych jednej z części mózgu, jest cechą dystynktywną człowieka i jest powiązana z doskonalszymi zdolnościami poznawczymi.

Czy preferencja jednej ręki mogła odegrać jakąś rolę w lateralizacji ludzkiego mózgu? Pewnych tropów dostarczają nam kamienne narzędzia wykonane i używane przez naszych przodków.

Najstarsze znane nam kamienne narzędzia datowane są na 3,3 miliona lat. Znalezione zostały w Afryce, na ternie współczesnej Kenii. Wykonanie tych narzędzi wymagało całkiem wysokiego poziomu zręczności i przemyślności. Z eksperymentów polegających na naśladowaniu tego działania wiemy, że w takcie tego procesu aktywna jest przede wszystkim lewa półkula mózgu, odpowiedzialna za planowanie i wykonywanie.

Równocześnie, przy wykonywaniu narzędzi, ludzie - inaczej niż pozostałe naczelne - w przytłaczającej większości posługują się prawą ręką. Nie ma tu sprzeczności, ponieważ lewa i prawa półkula mózgu jest odpowiedzialna za kontrolę motoryczną przeciwstawnej części naszego ciała.

W zbadaniu (pre)historii tej skłonności naukowcy natrafiają jednak na pewien kłopot – zasadniczy niedostatek w znalezionych kościach kończyn górnych oznaczonych jako prawe lub lewe, szczególnie w przypadku najstarszych znalezisk. Bez określenia i możliwości porównania szczątków lewej i prawej ręki nie da się wskazać różnić w wielkości i kształcie kości, a tym samym określić, która ręka była preferowana w wykonywaniu czynności manualnych.

Z pomocą przychodzą tu znacznie lepiej zachowane, kompletne i zidentyfikowane znaleziska – zęby, na których zachowały się też liczne rysy i prążki. W badaniu nad szczątkami europejskich Neandertalczyków przeprowadzonym przez hiszpańsko-angielski zespół już w 1988 roku, znaleziono na przednich zębach charakterystyczne zadrapania i rysy. Badacze ustalili, że mogły one powstać podczas czynności, w której obrabiany materiał był trzymany jedną ręką i między zębami, a druga ręka, wyposażona w narzędzia uderzała w materiał, od czasu do czasu trafiając też w zęby. Odtworzenie tego działania w postaci eksperymentu, w którym badane osoby nosiły na szczękach specjalne ochraniacze, pozwoliło ustalić, jaki kierunek przybierają ślady zrobione narzędziem trzymanym w lewej lub prawej ręce. Okazało się, że praworęczność była już wówczas wyróżniającą się cechą.

W oparci o te ustalenia w 2016 roku międzynarodowy zespół przeprowadził nowe badania, których przedmiotem stała się znacznie starsze szczątki – górna szczęka przynależna do Homo habilis sprzed 1,8 miliona lat, a więc jednego z najstarszych ludzkich przodków. Ustalono, że na całej szczęce około połowy rys ma kierunek prawy-skos, przy czym ich zdecydowaną dominację widać na przednich zębach. To prowadzi autorów do wniosku, że ślady te powstały przy użyciu prawej ręki.

Szczęka Homo hablis jest więc najstarszym znanym nam śladem praworęczności u człowieka. Jest też dowodem na wysoki poziom rozwoju i organizacji mózgu Homo habilis. Ten rozwój umożliwił rozwój tak ważnych umiejętności jak tworzenie narzędzi.

Badania wspomniane w tekście:
https://doi.org/10.1016/0047-2484(88)90029-2
https://doi.org/10.1016/j.jhevol.2016.07.002

Opracowano na podstawie artykułu Why are most people right handed? The answer may be in the mouths of our ancestors opublikowanego na portalu theconversation.com.