Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Data święta

21 lutego upamiętnia wydarzenia z roku 1952. Wówczas doszło w Dhace (obecnej stolicy Bangladeszu, a wtedy głównym mieście Bengalu Wschodniego) do demonstracji, w trakcie której domagano się nadania językowi bengalskiemu statusu języka urzędowego Pakistanu. Od 1948 roku oficjalnym językiem całego kraju był język urdu, pomimo że większość mieszkańców Bengalu Wschodniego posługiwała się właśnie bengalskim (pominąwszy fakt, że Bengal Wschodni oddalony był od dzisiejszego Pakistanu, z którym tworzył jedno państwo, o… 1600 km). Z tego powodu studenci uniwersytetu w Dhace zaczęli nawoływać do strajku generalnego. Pakistańska policja otworzyła ogień do protestujących, w wyniku czego zginęło pięć osób. Ich śmierć upamiętnia Shaheed Minar (Pomnik Męczenników) usytuowany przed uczelnią w Dhace. Walka o język zakończyła się jednak zwycięstwem – język bengalski zyskał status urzędowego w Pakistanie i pełnił tę rolę aż do ogłoszenia niepodległości Bangladeszu w roku 1971.

Język narodowy, język ojczysty, język urzędowy

W tym miejscu warto przypomnieć o różnicach pomiędzy językiem narodowym a językiem ojczystym. Język narodowy – to język, który jest utożsamiany z danym narodem i często pełni funkcję języka urzędowego w państwie. Może być używany w administracji, edukacji, mediach i kulturze. Przykładem jest język polski, który jest narodowym językiem Polaków. Język ojczysty – to pierwszy język, którego człowiek uczy się od dzieciństwa i którym posługuje się w życiu codziennym. Może, ale nie musi być tożsamy z językiem narodowym. Na przykład dla mieszkańca Kaszub językiem ojczystym może być kaszubski, mimo że językiem narodowym jest polski.

Na świecie istnieje około 195 państw, ale liczba języków narodowych jest większa, ponieważ w niektóre kraje mają więcej niż jeden język urzędowy. Na świecie ludzie posługują się około 7100 językami, jednak nie wszystkie mają status języka narodowego.

Jeśli chodzi o języki uznawane za narodowe lub urzędowe, szacuje się, że jest ich około 150–200. Przykładowo Indie mają 22 konstytucyjnie uznane języki, Szwajcaria – 4 języki urzędowe, a RPA aż oficjalnych języków. Wiele krajów posługuje się jednym dominującym językiem, ale w niektórych regionach funkcjonuje wielojęzyczność. Część języków, mimo że nie ma statusu urzędowego, pełni funkcję języka narodowego, będąc głównym środkiem komunikacji mieszkańców.

Liczba języków ojczystych zmienia się na przestrzeni lat. Proces ten wynika głównie z wymierania niektórych oraz pojawiania się nowych odmian językowych. Według badań językoznawców, spośród istniejących obecnie około 7100 języków co najmniej 40% jest zagrożonych wyginięciem, ponieważ są używane przez coraz mniejsze społeczności i nie są przekazywane kolejnym pokoleniom. Na liczbę używanych języków wpływają także globalizacja, urbanizacja i rozwój technologii, które prowadzą do dominacji kilku języków międzynarodowych, takich jak angielski, hiszpański czy mandaryński. Według szacunków UNESCO od 1950 roku zanikło ponad 250 języków, a ich wymieranie postępuje. Oznacza to, że wiele języków może całkowicie zniknąć w nadchodzących dekadach, jeśli nie zostaną podjęte działania na rzecz ich ochrony. W Polsce zagrożony jest m.in. kaszubski, łemkowski czy karaimski. W latach 50. X wieku wymarł język słowiński znany na Pomorzu. Na szczęście rośnie świadomość znaczenia języków lokalnych, co prowadzi do działań na rzecz ich ochrony i rewitalizacji. W niektórych przypadkach, takich jak języki rdzennych ludów, podejmowane są próby ich ponownego nauczania i dokumentowania, aby zapobiec ich całkowitemu zanikowi.

Język polski – historia

Język polski należy do grupy języków zachodniosłowiańskich, a wywodzi się z  języka prasłowiańskiego – wspólnego języka wszystkich Słowian, którym posługiwano się do VI–VII wieku naszej ery – a ten wywodzi się z języka praindoeuropejskiego. Język praindoeuropejski był używany prawdopodobnie kilka tysięcy lat przed naszą erą na nieokreślonych dokładniej terenach zachodniej Eurazji. Ostateczny rozpad tej wspólnoty językowej nastąpił około drugiego tysiąclecia p.n.e.

Język prasłowiański rozwinął się według niektórych szacunków na przełomie II i I tysiąclecia p.n.e. Przez długi czas (prawdopodobnie około 2000 lat) podlegał różnym zmianom i wpływom, w tym przede wszystkim języków ludów sąsiednich, zwłaszcza germańskich (gocki) i celtyckich, jak też irańskich (scytyjski), tureckich i ugrofińskich. W miarę upływu czasu prasłowiańszczyzna zaczęła różnicować się na poszczególne dialekty, co było wynikiem migracji i osiedlania się różnych grup słowiańskich na rozległych obszarach Europy. Na terenach dzisiejszej Polski rozwijał się dialekt zachodniosłowiański, który dał początek językowi polskiemu.

Profesor Zenon Klemensiewicz, wybitny polski językoznawca, w swoim fundamentalnym dziele Historia języka polskiego szczegółowo przeanalizował genezę i wczesne etapy rozwoju polszczyzny, który przebiegał na przestrzeni wieków pod wpływem różnych czynników politycznych, kulturowych i społecznych. Kontakty z innymi kulturami i językami. przyczyniły się do wzbogacenia słownictwa i struktury gramatycznej wczesnej polszczyzny. Te interakcje kulturowe odbywały się zarówno poprzez handel, jak i konflikty zbrojne.

W procesie formowania się języka polskiego kluczową rolę odegrały także przemiany związane z chrystianizacją Polski w X wieku i powstania państwa polskiego. Rozwój państwowości i administracji sprzyjał standaryzacji języka oraz powstawaniu pierwszych zapisów w języku polskim. Wraz z pierwszymi duchownymi, którzy potrafili pisać, w Polsce pojawiło się pismo. Ówczesne polskie elity przyjęły chrześcijaństwo w obrządku łacińskim, a tym samym do Polski trafił alfabet łaciński, zaś łacina stała się na wiele wieków głównym językiem piśmiennictwa polskiego, wprowadziła też do języka liczne zapożyczenia z łaciny, zwłaszcza w zakresie terminologii religijnej i administracyjnej.

Najstarsze teksty powstałe w Polsce lub Polski dotyczące pisane były po łacinie, nie mogły jednak uniknąć wpływów polszczyzny. Z czasem alfabet łaciński przystosowano do oddawania zasobu fonetycznego języka polskiego, aczkolwiek proces ten napotykał trudności. Warto w tym miejscu dodać, że okres przedpiśmienny języka polskiego przyjmuje się od X wieku do połowy XII wieku. Umowną datą jest rok 1136, kiedy to prawdopodobnie została wystawiona Bulla gnieźnieńska. Dokument ten został sporządzony w języku łacińskim poza obszarem Polski, zawiera jednak 410 polskich nazw osobowych i miejscowych (nazwy plemion, rzek, grodów, imiona), na podstawie których można zrekonstruować system fonetyczny ówczesnej polszczyzny, a także typy onomastyczne. Dlatego też Bullę gnieźnieńską można potraktować jako pierwszy zabytek filologiczny polszczyzny oraz cezurę między epoką przedpiśmienną i piśmienną języka polskiego.

Za najstarsze znane zdanie zapisane w języku polskim uznaje się zwrot: „Day, ut ia pobrusa, a ti poziwai”, który zapisano w 1270 roku na jednej z kart Księgi henrykowskiej (właśc. Liber fundationis claustri sanctae Mariae Virginis in Heinrichow, księga założenia klasztoru świętej Marii Dziewicy w Henrykowie).

Okres rozwoju polszczyzny przypada na średniowiecze (od X wieku do przełomu XV/XVI).  Zachowany do dzisiaj dorobek piśmiennictwa w języku polskim pierwszych wieków jego rozwoju jest skromny. Średniowieczna twórczość w języku polskim była z pewnością o wiele bogatsza, trudno jednak określić jej zakres, gdyż zachowały się tylko nieliczne przekazy. Nie są znane również teksty w języku polskim z wieków X–XII. Zachowały się nieliczne utwory polskojęzyczne z wieku XIII i XIV (m.in. Bogurodzica, Kazania świętokrzyskie, Psałterz floriański). Silniejszy rozwój twórczości w języku polskim nastąpił dopiero w wieku XV.

Odkąd można mówić o języku polskim jako językowej odrębności, czyli języku narodowym? „Nie ulega wątpliwości, że język polski, jako język narodowościowy wcześniejszego średniowiecza, był również zróżnicowanym wewnętrznie zespołem zbliżonych do siebie gramatyką i słownictwem regionalnych gwar” – zauważa Zenon Klemensiewicz w swoim dziele.

W skład późniejszego narodu polskiego weszło wiele plemion, które wyodrębniły się z pierwotnie jednolitej prasłowiańszczyzny. Nie wiemy dokładnie, ile ich było. Na szczególną uwagę zasługuje grupa nazw takich plemion, jak: Polanie, Mazowszanie, Pomorzanie (Kaszubi), a także Wiślanie. Szczególnie dwa plemiona wykazały najwięcej zdolności państwowotwórczych – Polanie i Wiślanie. Jak, kiedy i w jakim stopniu dojrzewało w kształtującym się państwie poczucie jedności językowej nie jest jasne, ale bardzo cenną pośrednią wskazówką jest moment, kiedy pojawia się nazwa Polski i Polaków obejmująca całość państwa i całość jego ludności. Ibrahim Ibn Jakub nazywa ziemie między Odrą i Bugiem w 968 roku państwem Mieszka, a ludność nosi pod koniec X wieku zbiorowe miano Sclavii lub Scavanii, ale już wkrótce nazwa pochodząca od Polan, plemienia najbardziej aktywnego i najbardziej ku zachodnim sąsiadom wysuniętego, używana jest jako reprezentatywna dla całości terytorialnej i etnicznej.
 

***

Język jest nie tylko środkiem komunikacji, ale także żywym zapisem historii, w którym odzwierciedlają się dzieje narodu, ich kontakty kulturowe, przemiany społeczne i wydarzenia polityczne. Struktura gramatyczna, idiomy i przysłowia niosą w sobie dawne sposoby myślenia, zwyczaje oraz światopogląd ludzi żyjących w różnych epokach. Dzięki językowi możemy prześledzić, jak ewoluowało społeczeństwo – od zarania naszego państwa, a nawet wcześniej, aż po erę cyfrową. Język nie tylko dokumentuje przeszłość, ale także utrwala tożsamość narodową i kulturową. Dzięki językowi przodkowie przekazują nam wiedzę, wartości i sposób postrzegania świata. Zmiany językowe, takie jak pojawianie się nowych słów czy zanikanie dawnych form, świadczą o nieustannym rozwoju społeczeństwa i jego przystosowywaniu się do nowych realiów. Język żyje i ewoluuje razem z ludźmi. Dzięki temu wszystkiemu jest swoistym archiwum narodowym.

Dbałość o jego poprawność i bogactwo leksykalne to obowiązek kolejnych pokoleń, aby zachować piękno i unikalność polszczyzny. Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego to doskonała okazja, by docenić naszą mowę i jej niezwykłą historię.

Opracowano na podstawie:
Zenon Klemensiewicz, Historia języka polskiego, Warszawa 1976.