Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Od czasów ostatniego zlodowacenia, czyli przez ostatnie 10–12 tysięcy lat, w epoce zwanej holocenem, ludzkie społeczności stopniowo stawały się coraz większe i coraz bardziej złożone. Dlaczego tak się dzieje? Nauka próbowała odpowiadać na to pytanie na wiele różnych sposobów. Odpowiedzi te zebrał i zweryfikował międzynarodowy zespół naukowców pod kierownictwem prof. Petera Turchina, Complexity Science Hub Vienna, wykładowcy w University of Connecticut. Wyniki opublikowano w czasopiśmie "Science Advances".

Dzięki analizie danych zgromadzonych w projekcie Seshat: Global History Databank badacze wypracowali tezę, że najlepsze wyjaśnienia rozwoju społeczno-kulturowej złożoności ludzkich populacji powiązane są zawsze z dwoma czynnikami: wzrostem produkcji rolniczej i wynalazczością (albo umiejętnym zapożyczaniem) w zakresie technologii wojskowych. Za flagowy przykład badacze podają zastosowanie żelaza w produkcji broni i zastosowanie jazdy konnej w walce.

– Niezliczone wyjaśnienia zostały już zaproponowane po to, by wytłumaczyć niezwykłe zmiany, jakie zaszły w holocenie w sposobie życia człowieka – opowiada Peter Turchin.

Niektórzy badacze podkreślają, że przejście do osiadłego rolnictwa było koniecznym i wystarczającym warunkiem, by społeczeństwa mogły stać się bardziej złożone. Inne wyjaśnienia skupiają się na teorii konfliktu, walce klas, konieczności obrony przed zewnętrznymi zagrożeniami czy innymi wyjaśnieniami funkcjonalnymi, polegającymi na tym, że społeczeństwo rozwija się po to, by sprostać coraz bardziej złożonym wyzwaniom, które przed nim stoją. Wiele takich teorii – mówią autorzy publikacji – musi teraz zostać poddanych namysłowi i zweryfikowanych.

– Wszystkie te teorie opierają się na historycznych przykładach, które wydają się wspierać ich domniemane mechanizmy. Żadna nie zdobyła jednak wyraźnej przewagi nad pozostałymi – mówi dalej Turchin.

Metoda weryfikacji tych antropologicznych i historycznych teorii przedstawiona przez zespół pracujący wokół projektu Seshat przypomina metody stosowane częściej w naukach ścisłych niż w naukach humanistycznych. Naukowcy najpierw ustalają, jakie są kluczowe dla danej koncepcji czynniki napędzające zmiany, a potem sprawdzają, czy w oparciu o dane empiryczne mogą się one potwierdzić. Wyniki takich testów pokazały, że wiele wpływowych i długo powtarzanych teorii ma niewielkie odzwierciedlenie w gromadzonych danych dotyczących przeszłości.

Najmocniejsze ugruntowanie w faktach mają teorie powstające w ramach myślenia o ewolucji kulturowej. Zdaniem badaczy to konflikt między grupami o terytorium i zasoby wywiera przemożny wpływ na społeczności – faworyzuje te, które są większe, gotowe do mobilizacji większej liczby mieszkańców, a także zdolne do gromadzenia i komunikowania większej ilości informacji na duży dystans.

Naukowcom udało się także zidentyfikować największe transformacje epoki holocenu. Podążają one za wynalezieniem kluczowych technologii, takich jak wytop brązu a potem żelaza, a także zastosowanie jazdy konnej i związanych z nią nowych taktyk wojennych. Równolegle z ich wynalezieniem i adaptacją do społeczeństwa obserwujemy gwałtowne przyrosty obszaru i liczby ludności w ramach danego społeczeństwa. Kolejne wynalazki wypełniają wykres nagłych wzrostów i stopniowych stabilizacji.

Warto zwrócić uwagę na skalę przedsięwzięcia badawczego, które umożliwiło takie wnioski. Badacze z Seshat wzięli pod uwagę dane analizowane przez ostatnie 10 lat, dotyczące 373 różnych społeczeństw, które rozkwitały i upadały między rokiem 9600 p.n.e. a 1900 n.e. To właśnie oparcie w tak dużym zbiorze danych o tak zasadniczej rozpiętości daje autorom publikacji dużą pewność, co do stawianych tez.

Badania: Peter Turchin et al, Disentangling the Evolutionary Drivers of Social Complexity: A Comprehensive Test of Hypotheses, Science Advances (2022). DOI: 10.1126/sciadv.abn3517. www.science.org/doi/10.1126/sciadv.abn3517

Opracowano na podstawie artykułu Testing Theories on What Drove th Holovene Transformation opublikowanego na stronie internetowej Complexity Science Hub Vienna