Czy Galileusz jako pierwszy skonstruował teleskop?
25 sierpnia 1609 roku Galileusz zademonstrował wenecjanom swój pierwszy teleskop. Ale czy rzeczywiście Galileusza można nazwać pierwszym konstruktorem tego instrumentu i odkrywcą zasad, na podstawie których został zbudowany? Istnieją poważne przesłanki, aby odebrać mu palmę pierwszeństwa.
Prawdą jest, że Galileusz stworzył lunetę, dzięki której obserwował niebo i potrafił wyciągać z tych obserwacji wnioski (choć nie zawsze słuszne). Obserwował również plamy na Słońcu (choć wiedzieli już o nich Chińczycy), fazy Wenus, Księżyc (prawidłowo rozpoznał formy ukształtowania terenu) oraz zauważył, że Saturn jest wydłużony (jego teleskop był zbyt mały by oddzielić pierścień od tarczy planety). Jego najważniejszych jednak odkryciem były księżyce Jowisza. Dzięki odkryciu Układu Słonecznego (choć nie ze wszystkimi planetami) opowiedział się za heliocentryczną, czyli Kopernikańską hipotezą budowy Układu Słonecznego. Odrzucił tym samym teorię geocentrycznej, ptolemejską, wpędzając się jednocześnie w spore kłopoty i konflikt z Kościołem. Jego zasługi dla astronomii są ogromne, jednak prawdopodobnie to nie on wymyślił konstrukcję pierwszego teleskopu. Przebywając w Wenecji w maju roku 1609 usłyszał o pewnym człowieku, który skonstruował instrument umożliwiający oglądanie odległych obiektów. Dzięki niemu wydają się być bliższe i większe niż widziane okiem nieuzbrojonym. Galileusz stwierdził, że rozwiązał problem konstrukcji teleskopu pierwszej nocy po powrocie z Wenecji do Padwy, zaś następnego dnia miał już gotowy instrument, złożony z soczewki skupiającej i soczewki rozpraszającej zamocowanych na przeciwnych końcach ołowianej rury. Kilka dni później wykonał lepszą wersję instrumentu, a następnie zabrał go do Wenecji, gdzie ogłosił swoje odkrycie. skonstruowany przez siebie instrument podarował doży Leonardowi Donato, a do świadomości potomnych przeszedł jako pierwszy konstruktor teleskopu. Oczywiście Galileusz z czasem ulepszał swój teleskop – zaczynając od trzykrotnego powiększenia. Ostatecznie skonstruował teleskop o powiększeniu około trzydziestokrotnym, który stanowił już dość poważne narzędzie optyczne.
Ale także przed 1609 rokiem ludzie obserwowali nocne niebo. Już w 385 roku p.n.e. Demokryt ogłosił, że Droga Mleczna zbudowana jest z miriadów gwiazd. Niektórzy naukowcy utrzymują, że do takiego wniosku mógł dojść wyłącznie dzięki obserwacjom teleskopowym. Inni wskazują na zachowane teksty helleńskie i rzymskie mające wykazać, że w starożytności znano instrument optyczny – soczewkowy umożliwiający tego typu obserwacje. Taka sugestia jest o tyle uzasadniona, gdyż technologia szlifowania soczewek znana była w czasach najdawniejszych. Pierwsze soczewki wykonywane były nie ze szkła, ale z obrobionego i oszlifowanego kwarcu (dwutlenku krzemu, SiO2), twardego materiału występującego naturalnie i dość powszechnie. Pierwsze dobrze udokumentowane historycznie stosowanie soczewek pojawia się w źródłach greckich i rzymskich. Za początek astronomii teleskopowej można uznać działalność żyjącego w XI wieku matematyka i astronoma Alhazena (Abu Ali Hasan Ibn al-Hajsam) z Basry w Mezopotamii. Był on najwybitniejszym fizykiem ówczesnego świata i uważa się go za ojca optyki. Zajmował się teorią światła, załamywaniem i rozszczepianiem się promieni słonecznych. Jako pierwszy opisał konstrukcję ciemni optycznej. Najsłynniejszą pracą z około stu, jakie po nim pozostały, był traktat o optyce Kitab-al-Manadhirn. Księga wydana po łacinie w średniowieczu wywarła wielki wpływ na naukę, szczególnie na prace Rogera Bacona i Johannesa Keplera.
Soczewki odkryto także w znaleziskach archeologicznych w Visby na Gotlandii (Szwecja). Datuje się je na drugą połowę XI wieku.
Także w pracach Roberta Grosseteste’a napisanych między 1230 i 1235 rokiem można przeczytać o tym, co zrobić, aby przedmioty bardzo odległe sprawiały wrażenie będących bardzo blisko, zaś duże bliskie przedmioty zdawały się małe. Uczniem Grosseteste'a w Oksfordzie był Rober Bacon. Niektórzy badacze uważają, że opisał teleskop w XIII wieku, choć nie można stwierdzić z całą pewnością, że kiedykolwiek zbudował w pełni funkcjonalny instrument.
W północnej Italii na przełomie XIII i XIV wieku pojawiły się pierwsze okulary korygujące dalekowzroczność przy pomocy odpowiednich soczewek. Około 1450 okryto, że soczewki wklęsłe (rozpraszające) korygują krótkowzroczność. Tak więc w połowie XV stulecia dwa rodzaje soczewek niezbędnych do skonstruowania lunety były już znane i odkrycie teleskopu było, jak można przypuszczać, jedynie kwestią czasu.
Istnieją dobrze udokumentowane przekazy świadczące, że zarówno soczewkowe jak i lustrzane teleskopy były znane w Anglii w drugiej połowie XVI wieku. Pisma Jana Dee oraz Tomasza Diggesa z lat odpowiednio 1570 i 1571 opisują zastosowanie tych instrumentów optycznych przez ojca Tomasza, Leonarda Diggesa. Niezależne potwierdzenie tego faktu znaleźć można w innych zapisach z tamtego okresu. Jednakże wiedza o tym nie rozprzestrzeniła się i dopiero na początku wieku siedemnastego stała się powszechna w Niderlandach.
Jesienią 1608 roku rzemieślnik Hans Lipperhey z Middelburga, stolicy prowincji Zelandia w Niderlandach, zgłosił do Stanów Generalnych w Hadze prośbę o opatentowanie wynalazku lunety. W ciągu dwóch tygodni pojawiły się jednak inne prośby tego rodzaju i Stany Generalne zdecydowały, że nie udzielą patentu, gdyż wynalazek jest zbyt łatwy do skopiowania. Lunety zaczęły szybko krążyć po Europie i w połowie roku 1609 można je było nabyć w Paryżu i we Włoszech. A zatem zbudowanie przyrządu powiększającego kilkakrotnie w czasach Galileusza nie przedstawiało żadnych trudności i chyba dziś z perspektywy czasu ważniejsze jest nie samo skonstruowanie teleskopu, co to, co dzięki niemu Galileusz zaobserwował i jak te obserwacje interpretował, mimo iż wiele jego wniosków było błędnych.
Opracowano na podstawie:
Krótka historia skonstruowania pierwszych teleskopów optycznych
Teleskop Galileusza (Padwa 1609–1610)
