Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Prof. Zbigniew Wilczek, pracownik Katedry Ekologii na Wydziale Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego, od lat z powodzeniem łączy pasję z pracą na uczelni.  – Beskidy to przede wszystkim pasja. Jednak moja pasja to nie tylko przyroda, lecz również turystka – z entuzjazmem opowiada biolog. – Zanim poszedłem na studia, zdobyłem Złotą Górską Odznakę Turystyczną. Gdy zaczynałem naukę na Wydziale Biologii, okazało się, że moje zainteresowanie górami mogę realizować w Katedrze Geobotaniki i Ochrony Przyrody.

Prowadzony przez profesora projekt badawczy, dotyczący zbiorowisk roślinnych w Beskidzie Śląskim, spotkał się z dużym zainteresowaniem i aprobatą, zarówno środowiska akademickiego, jak i gmin, na terenie których prowadzone były badania. Efekty prac prof. Wilczka dostrzegane są również przez pasjonatów gór i turystów z całej Polski odwiedzających Beskidy, dzięki publikacjom popularyzatorskim powstałym na postawie wyników badań.                           

Projekt badawczy, dotyczący zbiorowisk roślinnych Beskidu Śląskiego, był realizowany w latach 1995–2005 dzięki środkom Rektora Uniwersytetu Śląskiego. Jednym z wielu efektów projektu jest monografia Fitosocjologiczne uwarunkowania ochrony przyrody Beskidu Śląskiego (Karpaty Zachodnie). Dzięki tej monografii dr Zbigniew Wilczek uzyskał stopień doktora habilitowanego. Jak mówi sam autor, monografia dotyczy tego, co najcenniejsze w Beskidzie Śląskim, czyli naturalnych i półnaturalnych zbiorowisk roślinnych, które kwalifikują się do ochrony prawnej. W wyniku tych badań wytypowano także obszary kwalifikujące się do ochrony prawnej jako rezerwaty przyrody (rezerwat przyrody nieożywionej „Kuźnie” w gminie Lipowa oraz rezerwat leśny „Jaworzyna” w Bielsku-Białej), zespoły przyrodniczo-krajobrazowe („Dolina Wapienicy” oraz „Cygański Las”) oraz użytki ekologiczne. Dzięki staraniom prof. Wilczka, na ich terenie wytyczono i opisano przyrodnicze ścieżki dydaktyczne, które adresowane są do osób interesujących się przyrodą. Najczęściej korzystają z nich dzieci, młodzież i studenci, ale też dorośli turyści, zainteresowani ciekawostkami przyrodniczymi tych terenów.

Aby uzyskać społeczne poparcie dla wprowadzania nowych form ochrony przyrody, wyznaczono tzw. gatunki charyzmatyczne roślin, czyli gatunki bardzo istotne z punktu widzenia ochrony przyrody. Są to gatunki medialne, o dużych walorach estetycznych, występujące w towarzystwie innych, cennych i zagrożonych gatunków, które nie są z reguły dostrzegane przez laików. Prof. Wilczek opracował metodę typowania gatunków charyzmatycznych w oparciu o badania geobotaniczne. Zgodnie z jego założeniami, gatunek charyzmatyczny, poza medialnością, powinien być prawnie chroniony i stosunkowo często spotykany na wyznaczonym obszarze – wtedy ma szansę być dostrzeżony przez człowieka. Poza tym powinien posiadać również możliwie szerokie spektrum ekologiczne, dzięki czemu, chroniąc miejsca występowania tego gatunku, chronić się będzie jak najwięcej siedlisk przyrodniczych. – Zbiorowiska roślinne decydują o pięknie krajobrazu. Idąc szlakiem, niekiedy trudno dostrzec pojedyncze gatunki, natomiast dostrzega się buczynę, bór świerkowy, torfowisko, łąkę. To, co zostało stworzone siłami przyrody, jest znacznie bardziej zróżnicowane pod względem struktury i składu florystycznego w stosunku do nasadzonych przez człowieka monokultur świerka czy modrzewia. Krajobraz antropogeniczny jest monotonny, natomiast ten stworzony przez przyrodę jest najciekawszy, dlatego warto go chronić, mając na uwadze nie tylko względy przyrodnicze, ale także jakość życia człowieka – mówi prof. Wilczek.

Zainteresowanie projektem było bardzo duże, a wieloletnia praca prof. Wilczka została doceniona, dzięki czemu w 1998 roku otrzymał on nagrodę Stowarzyszenia Ekologiczno-Kulturalnego „Klub Gaja” za działania na rzecz bielskiej przyrody, a w 2008 roku ― Zielony Czek, nagrodę Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska w Katowicach. Podczas badań terenowych, naukowiec uzyskiwał wsparcie nadleśnictw, które zarządzają lasami Beskidu Śląskiego, rewanżując się prowadzeniem szkoleń z zakresu rozpoznawania siedlisk o znaczeniu europejskim w oparciu o identyfikatory fitosocjologiczne. Było też bardzo duże zainteresowanie gmin, które częściowo wspierały realizację tego projektu.

Na gruncie zagranicznym tego typu badania prowadzone są przede wszystkim w Europie Środkowej, ponieważ w Europie Zachodniej naturalne i półnaturalne zbiorowiska roślinne należą do rzadkości. Jeśli chodzi o międzynarodowe znaczenie projektu, dzięki przeprowadzonym badaniom możliwe było włączenie Beskidu Śląskiego do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000. W wyniku badań wykazano występowanie na tych terenach wielu gatunków i siedlisk przyrodniczych, uchodzących w Europie za rzadkie i zagrożone.

Na bazie monografii dr. hab. Wilczka powstają prace licencjackie i magisterskie. W ramach przedmiotu ochrona przyrody oraz waloryzacja i projektowanie form ochrony przyrody prof. Wilczek uczy studentów, jak tworzyć nowe formy ochrony przyrody i jak nimi zarządzać przy wykorzystaniu aktualnie obowiązujących aktów prawnych. Trudno dokładnie określić, kiedy projekt dotyczący roślinności Beskidu Śląskiego znajdzie swój ostateczny finał, bo przyroda ulega ciągłym przemianom. Szczególnie widoczne jest to w ostatnich latach, kiedy w Beskidach masowo obumierają drzewostany świerkowe, co jest związane m.in. z ocieplaniem się klimatu. Obecnie jest to doskonały poligon badawczy dla naśladowców prof. Wilczka, studentów i naukowców, pasjonatów przyrody Beskidu Śląskiego.

***

W 2011 roku ukazała się popularyzująca wyniki badań naukowych książka Powiat Żywiecki. Informator przyrodniczo-krajobrazowy. Ekoturystyka w obszarach górskich, skierowana do ekoturystów, którzy chcieliby zobaczyć w górach coś więcej, niż utarte szlaki i krajobrazy. Książka ta, a także godna polecenia monografia, której współautorem jest prof. Wilczek Woda i jej wpływ na zróżnicowanie roślinności w Beskidach dostępne są w internecie tutaj.

Aktualnie w celu zachowania osobliwości szaty roślinnej o randze europejskiej realizowane są w Beskidach projekty mające na celu ochronę czynną polan górskich. Przykładem Projekt nr LIFE12 NAT/PL/000081 „Ochrona Zbiorowisk nieleśnych na terenie Beskidzkich Parków Krajobrazowych” w ramach komponentu I LIFE+ Przyroda  i różnorodność. Województwo Śląskie dla Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Śląskiego, w którym prof. Wilczek pełni funkcję konsultanta naukowego. W ramach tego projektu ukazała się napisana pod redakcją prof. Wilczka książka Podręcznik dobrych praktyk pasterskich promująca m.in. walory przyrodnicze polan górskich Beskidów. Wydawnictwo to można otrzymać gratis.