Nagroda Nobla w dziedzinie chemii 2022
Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za rok 2022 przyznano trojgu naukowców – Carolyn R. Bertozzi, Mortenowi Meldalowi i Barremu Sharplessowi – za rozwój technologii click chemistry i chemii bioortogonalnej.
5 padziernika 2022 Królewska Szwedzka Akademia Nauk ogłosiła przyznanie Nagrody Nobla w dziedzinie chemii za 2022 rok. Nagrodę w łącznej wysokości 10 milionów koron szwedzkich (około 4,5 miliona złotych) podzielono równo między troje badaczy:
1) Carolyn R. Bertozzi, Stanford University, USA,
2) Morten Meldal, Uniwersytet Kopenhaski, Dania,
3) K. Barry Sharpless, Scripps Research, USA,
za rozwój technologii "click chemistry" i chemii bioortogonalnej.
Nagroda Nobla w dziedzinie chemii za rok 2022 to wyróżnienie za uczynienie skomplikowanych procesów prostymi. Barry Sharpless i Morten Meldal położyli podwaliny pod funkcjonalną dziedzinę chemii zwaną click chemistry (chemią kliknięć, chemią „klik”) – w której bloki budulcowe stworzone na poziomie molekularnym łączą się ze sobą szybko i wydajnie. Carolyn Bertozzi przeniosła click chemistry w nowy, praktyczny wymiar, kiedy zaczęła wykorzystywać ją w badaniach związanych z żywymi organizmami.
Chemia od dawna dąży do tego, by opanować umiejętność budowania coraz bardziej skomplikowanych cząsteczek. W badaniach farmaceutycznych często wiązało się to z próbami sztucznego odtworzenia form naturalnych, które mają właściwości lecznicze. Doprowadziło to do powstania wielu imponujących konstrukcji molekularnych. Niestety, ich tworzenie jest na ogół czasochłonne i bardzo drogie w produkcji.
– Tegoroczna Nagroda w dziedzinie chemii nie dotyczy jednak komplikowania, ale tego, co łatwe i proste. Cząsteczki funkcjonalne można tworzyć w naprawdę prosty sposób – mówi Johan Åqvist, przewodniczący Komitetu Noblowskiego do spraw Chemii.
Barry Sharpless, który po raz drugi otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie chemii (pierwszy raz w 2001 roku za katalizatory chiralne, które umożliwiły tworzenie leków nasercowych) zrobił pierwszy krok. Około 2000 roku ukuł koncepcję i pojęcie click chemistry, czyli formę prostej i niezawodnej chemii, w której reakcje zachodzą szybko i unika się niepożądanych produktów ubocznych.
Niedługo potem Morten Meldal i Barry Sharpless – niezależnie od siebie – zaprezentowali to, co jest obecnie klejnotem koronnym chemii kliknięć: katalizowaną miedzią cykloaddycję azydkowo-alkinową. Jest to elegancka i wydajna reakcja chemiczna, dziś stosowana już bardzo często. Wśród wielu innych sposobów jej użycia, jest też wykorzystywana w rozwoju farmaceutyków, do mapowania DNA i tworzenia materiałów dobrze sprofilowanych do swojego celu.
Carolyn Bertozzi przeniosła click chemistry na nowy poziom. Aby zmapować ważne, ale nieuchwytne biomolekuły na powierzchni komórek – glikany – opracowała reakcje łączenia (click), które działają wewnątrz żywych organizmów. Zaprojektowane przez nią bioortogonalne reakcje zachodzą bez zakłócania normalnej chemii komórki.
Reakcje te są wspołcześnie wykorzystywane na całym świecie do badania komórek i śledzenia procesów biologicznych. Wykorzystując reakcje bioortogonalne, naukowcy poprawili celowanie leków przeciwnowotworowych, które są obecnie testowane w badaniach klinicznych.
Click chemistry i reakcje bioortogonalne przeniosły chemię w erę funkcjonalizmu. A to przynosi to ludzkości największe korzyści.
Źródło: Nobleprize.org (nota prasowa)
