Kultura ukryta w mapach - Polski Atlas Etnograficzny
Kilkadziesiąt metrów bieżących materiałów ważących łącznie ponad osiemset kilogramów, w tym kolekcja map z komentarzami, ponad 12 tys. fotografii wykonanych w kilkuset miejscowościach, oryginalne zielniki i wreszcie ponad 400 teczek zawierających dodatkowe kwestionariusze ankiet – to unikatowy w skali europejskiej zbiór tworzący Polski Atlas Etnograficzny.
Polski Atlas Etnograficzny (PAE) formalnie powstał w 1945 roku, tuż po II wojnie światowej. Jest to największy powojenny projekt polskiej etnologii, w którym uczestniczy co najmniej trzecie pokolenie badaczy. Jego celem było stworzenie i zachowanie zbioru źródeł dotyczących kultury wiejskiej, które w przyszłości mogły przyczynić się m.in. do rekonstrukcji procesów mających wpływ na dynamikę zmian zachodzących w przestrzeni polskiej wsi. Gromadzony od lat 50. do początku lat 90. ubiegłego wieku materiał atlasowy jest własnością Instytutu Archeologii i Etnologii PAN. W 1998 roku został przekazany w formie depozytu do ówczesnej filii Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie (obecnie Wydział Etnologii i Nauk o Edukacji).
– Jednym z powodów zmiany miejsca przechowywania Atlasu była powódź, która nawiedziła Wrocław w 1997 roku. Aby uratować cenne źródła przed zniszczeniem oraz kontynuować prace atlasowe, profesor Zygmunt Kłodnicki podjął starania dążące do przeniesienia zbioru z Wrocławia – wyjaśnia dr Agnieszka Pieńczak z Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, która opiekuje się i bada PAE.
Materiały zgromadzone w atlasie podzielone są na dwanaście tematów węzłowych, takich jak: kultura materialna (np. transport i komunikacja, pożywienie, ludowe budownictwo), kultura społeczna (w tym obrzędowość urodzinowa, weselna, pogrzebowa) czy kultura duchowa (np. wiedza i wierzenia ludowe) itd. To ogromny wkład w rozwój polskiej etnologii, jak podkreśla badaczka, ponieważ pozwala odtworzyć zachodzące zmiany w ujęciu przestrzennym oraz czasowym na terenie całego kraju, stając się tym samym inspiracją do prowadzenia badań poszczególnych obszarów kultury wiejskiej.
Dr Agnieszka Pieńczak, korzystając z materiałów zgromadzonych w PAE, zajmuje się od blisko 20 lat m.in. badaniem wiedzy i wierzeń ludowych, obrzędów weselnych czy narodzinowych. Jednym z efektów prowadzonych ostatnio przez etnolożkę badań jest książka pt. Obrzędowość narodzinowa na Górnym Śląsku…. Porównuje w niej dwa etnologiczne zbiory danych – Polski Atlas Etnograficzny oraz Atlas der deutschen Volkskunde (ADV) przez pryzmat obrzędów występujących na obszarze od Renu po Bug i od Alp oraz Karpat Północnych po Bałtyk i Morze Północne.
– Porównując oba atlasy, szukałam przede wszystkim obrzędów, które są porównywalne, a zatem zostały przebadane w obu opracowaniach i występowały na całym badanym przeze mnie obszarze. Jednym z nich okazała się izolacja położnicy – mówi etnolożka. – Jeszcze w latach 70. XX wieku ludzie dobrze pamiętali rytuały dotyczące kobiet, które urodziły dziecko. Przede wszystkim w okresie połogu nie mogły opuszczać one przestrzeni domu bądź w niektórych przypadkach zagrody, nie mogły również czerpać wody ze studni ani uczestniczyć w życiu społecznym wsi. Dopiero po upływie około sześciu tygodni od porodu odbywały szczególny rytuał w kościele polegający m.in. na procesji wokół ołtarza ze świecą, połączony często z chrztem nowo narodzonego dziecka. Potem obrzędy te powoli zanikały. Kobiety coraz rzadziej rodziły w domach, zawód akuszerki wiejskiej stał się nieprzydatny, ale też zmodernizowano wiejską infrastrukturę, chociażby poprzez podłączanie domów do sieci wodociągowej i związaną z tym likwidację studni.
Prowadzone badania pozwoliły zatem nie tylko ukazać zasięgi występowania różnych zjawisk kulturowych, lecz również formułować wnioski dotyczące czynników wpływających na zróżnicowanie kulturowe tych obszarów i procesy wpływające na ich zmianę.
W 2014 roku rozpoczęła się realizacja projektu naukowego pt. „Polski Atlas Etnograficzny – opracowanie naukowe, elektroniczny katalog danych, publikacja zasobów w sieci Internet, etap I”, którym kieruje dr Agnieszka Pieńczak. Jego celem jest m.in. digitalizacja danych zbioru służąca ocaleniu unikatowych materiałów od zniszczenia oraz udostępnienie ich szerokiemu gronu odbiorców.
– Obecnie każdy, kto jest zainteresowany kulturą ludową naszego kraju, może przejrzeć cyfrowe archiwum, w którym do tej pory udostępniliśmy terenowe fotografie z całej Polski, wkrótce pojawią się na niej unikatowe ankiety z zielnikami oraz mapy z komentarzami. Zachęcam do odwiedzania strony internetowej atlasu – www.pae.us.edu.pl – powstałej dzięki zaangażowaniu i pracy kierowanego przeze mnie interdyscyplinarnego zespołu badawczego – zaprasza kierownik projektu.
Opis materiałów PAE dostępny jest również w kolejnych tomach Komentarzy do Polskiego Atlasu Etnograficznego od 2002 roku wydawanych w Cieszynie.
Pełna wersja artykułu "Kultura ukryta w mapach" ukazła się w drukiem w numerze 9 (249) "Gazety Uniwersyteckiej UŚ".
