Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Skład

Bursztyn powstał w wyniku polimeryzacji molekularnej żywicy drzew (drzew iglastych, a w rzadszych przypadkach żywicujących liściastych drzew z grupy bobowców) przebiegającej przy wysokich ciśnieniach i temperaturach. Bursztyn ma niejednorodny skład, składa się z kilku żywicznych ciał bardziej lub mniej rozpuszczalnych w alkoholu, eterze i chloroformie, związanych z nierozpuszczalną substancją bitumiczną. Mieszanina składa się z ok. 67 do 81 proc. węgla i ok. 1 proc. siarki, resztę stanowią tlen i wodór. Jednym ze składników jest też kwas bursztynowy. Ogrzewany powyżej 200°C bursztyn ulega rozkładowi, zmieniając się w olej bursztynowy.

Istnieje pięć klas bursztynu, określonych na podstawie jego składników chemicznych. Ponieważ pochodzi od miękkiej, lepkiej żywicy drzew, bursztyn często zawiera materiały pochodzące od zwierząt i roślin – w postaci wtrąceń. Najstarsze ze złóż bursztynów pochodzą z utworów dewońskich (stwierdzono je w Kanadzie). Bursztyn występujący w pokładach węgla, nazywa się również rezynitem, termin ambryt jest stosowany do pokładów węgla występujących w Nowej Zelandii.

Historia i nazwa

Słowo 'bursztyn' pochodzi od arabskiego anbar (نبر), łacińskiego ambar i francuskiego ambre. Słowo zostało przyjęte w Anglii w XIV wieku jako odnoszące się do tego, co jest obecnie znany jako ambra (gris ambre lub szary bursztyn) – woskowej substancji stałej pochodzącej z kaszalota. W językach romańskich znacznie słowa zaczęło być przenoszone także na bursztyn bałtycki (kopalną żywicę) już pod koniec XIII wieku, początkowo zwany był białym lub żółtym bursztynem (ambre jaune). Ponieważ stosowanie ambry zanikło, ten termin stał się głównym znaczeniem tego słowa.

Obie substancje (żółty amber i szary amber) znajdowano na plażach. Jednakże ambra jest mniej gęsta niż woda i się na niej unosi, natomiast bursztyn jest mniej gęsty niż kamień, ale na tyle gęstszy od wody, aby się na niej unosić.

Klasyczna nazwa bursztynu brzmiała elektrum (ἤλεκτρον, elektron), łączyła się z określeniem promieniejące słońce (ἠλέκτωρ, elektor). W starożytnej Grecji znany był mit, według którego Faeton, syn Heliosa, pragnął zastąpić ojca przy jego słonecznym rydwanie. Helios nie miał jednak zamiaru mu na to pozwolić. Faeton był niezwykle uparty i któregoś dnia, korzystając z nieuwagi ojca, wskoczył na słoneczny rydwan i ruszył pod nieboskłon. Nie zdołał jednak utrzymać narowistych słonecznych rumaków. Konie poniosły, a rydwan runął w kierunku ziemi, roztrącając gwiazdy. Uwiązane do powozu słońce spaliło na popiół afrykańską ziemię, a jej mieszkańców opaliło na czarno. Rozwścieczony Zeus cisnął piorunem w Faetona. Syn Heliosa został zamieniony w żywą pochodnię i runął do rzeki Eridan. Jego siostry Heliady długo opłakiwały brata, tak długo, że rozgniewany Zeus zamienił je w wierzby płaczące. Ich łzy jednak nadal płynęły – tym razem pod postacią żywicy, która spływała do wód rzeki Eridan, gdzie zamieniały się w bursztyn.

Amber był również omawiany przez Teofrasta w IV w. p.n.e. (greckiego uczonego i filozofa, ucznia i przyjaciela Arystotelesa, zajmującego się filozofią przyrody, studiami nad systematyką, morfologią, geografią i fizjologią roślin, uznawanego za ojca biologii i uważanego za prekursora ekologii i geografii roślin) i ponownie przez Pyteasza z Massalii ok. 330 r. p.n.e. (wielkiego greckiego podróżnika i geografa, który wyznaczył szerokość geograficzną Marsylii z dokładnością 40 sekund kątowych za pomocą kalibrowanego gnomonu i jako pierwszy zauważył związek pływów morskich z położeniem Księżyca). Praca tego ostatniego pt. O Oceanie do naszych czasów zachowała się jedynie we fragmentach, a wspominał o niej Pliniusz Starszy. W swej Historii naturalnej wspomniał, że Pyteasz dopłynął do ujścia Łaby i w swym dziele pozostawił pierwsze wiadomości o Germanach:

„Pyteasz mówi, że Gutonowie, ludzie z Germanii, zamieszkują brzegi estuarium oceanii, która nazywa się Mentonomon; że ich terytorium rozciąga się na przestrzeni sześciu tysięcy stadionów; że o jeden dzień od tego terytorium znajduje się wyspa Abalus, na brzegach której wiosną bursztyn w dużych ilościach jest wyrzucany przez fale; jak również, że mieszkańcy używają bursztynu jako opału i sprzedają go swoim sąsiadom, Teutonom”.

Wcześniej Pliniusz mówi, że Pyteasz nazwał Basilią dużą wyspę, która leżała trzy dni żeglugi od scytyjskiego wybrzeża zwanego Balcia przez Ksenofona z Lampsacus, autora fantazyjnej książki podróżniczej w języku greckim. Na ogół Balcia jest utożsamiana z wyspą Abalus. Biorąc pod uwagę złoża bursztynu wyspą to mogły być Heligoland, Zealand, brzegi Zatoki Gdańskiej, Półwysep Sambia lub Mierzeja Kurońska, które według historycznych danych były uważane za najbogatsze źródła bursztynu w północnej Europie. Stąd też przebiegał słynny Bursztynowy Szlak – szlak handlowy dla bursztynu – łączący Bałtyk z Morzem Śródziemnym. Pliniusz stwierdza wyraźnie, że Germanowie eksportowali bursztyn do Panonii, gdzie był przedmiotem wymiany handlowej z Wenedami. Z bursztynu chętnie korzystali starożytni Italikowie z południowych Włoch. Pierwsze zorganizowane wyprawy z obszarów Europy południowej po bursztyn przypadają na V wieku p.n.e. Po podboju terenów nad środkowym Dunajem w I wieku n.e. Rzymianie rozwinęli handel bursztynem na dużą skalę. Szczytowy rozwój tego handlu przypada na III wiek, a od połowy IV wieku wymiana stopniowo zamierała.

Pliniusz twierdzi również, że bursztyn występuje także w Egipcie, Indiach i Syrii, a nawet odnosi się do właściwości elektrostatyczne bursztynu.  

Bałtyccy Litwini bursztyn określają jako gintaras, a Łotysze dzintars, Słowianie jantar, zaś Węgrzy gyanta. Uważa się, że ten termin pochodzi od fenickiego jainitar (morska żywica).

Opracowano na podstawie:
Amber