Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

O tym, jak w połowie ubiegłego wieku wyglądały w Polsce wiejskie zagrody, tradycyjne środki transportu czy przedmioty codziennego użytku, można przekonać się, odwiedzając stronę internetową Polskiego Atlasu Etnograficznego. Ankiety dotyczące zbieractwa roślin wraz z zielnikami, czarno-białe fotografie obszarów wiejskich oraz mapy PAE zostały bezpłatnie udostępnione na stronie www.pae.us.edu.pl. Jest to efekt projektu, którym kierowała dr Agnieszka Pieńczak z Wydziału Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu Śląskiego, opiekująca się na co dzień atlasowymi zbiorami.

Obecnie na stronie internetowej Cyfrowego Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego dostępnych jest kilkanaście tysięcy obiektów. Realizatorzy przedsięwzięcia dokonali wyboru spośród kilkudziesięciu  metrów bieżących materiałów, ważących łącznie ponad osiemset kilogramów i obejmujących: kolekcję opublikowanych map atlasowych, ponad 12 tys. fotografii wykonanych w kilkuset miejscowościach oraz blisko 470 ankiet poświęconych zbieractwu roślin dziko rosnących, częściowo z dołączonymi zielnikami.

– W przyszłości chcemy opublikować cały zbiór PAE, musieliśmy jednak zdecydować, które elementy należy najpierw utrwalić w formie cyfrowej. Dodam, że wkrótce składamy kolejny wniosek do Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego dotyczący digitalizacji zbiorów poświęconych obrzędowości narodzinowej i pogrzebowej, licząc na kontynuację rozpoczętych z sukcesem prac naukowych – wyjaśnia dr Agnieszka Pieńczak. Zgodnie z zasadami digitalizacji jako pierwsze publikowane były najcenniejsze i najbardziej narażone na zniszczenie kolekcje.

Naukowcy rozpoczęli proces digitalizacji od najstarszych ankiet poświęconych ludowemu zbieractwu wraz z zielnikami. Materiały pochodzą z lat 1947–1953 i mają unikatowy charakter. Jest to jedyny tego typu zbiór etnobotaniczny w Europie. Dzięki kolekcji można poznać nie tylko dawne formy zbieractwa ludowego, lecz również zabiegi związane z medycyną ludową. Ankiety zawierają m.in. informacje dotyczące: miejsca i czasu zbierania poszczególnych roślin dziko rosnących, sposobu ich wykorzystania czy nazwy gwarowej.

– Z pewnością kolekcja zainteresuje osoby chcące żyć zgodnie z naturą, ekologicznie, korzystać z mądrości ludowej medycyny czy wreszcie uprawiających turystykę ekstremalną czy survival – mówi kierowniczka projektu.

W internecie udostępnionych zostało również ponad 12 tys. czarno-białych fotografii terenowych wykonanych w latach 1954–1971 i utrwalających kulturę wiejską z tego okresu. Zdjęcia prezentują m.in. wiejską infrastrukturę, w tym: chałupy, stodoły, kapliczki, drogi, studnie, płoty; różne rodzaje transportu, przedmioty codziennego użytku (kosze, torby, nosidła, garnki), czynności (karmienie konia), a także portrety mieszkańców i fotografie przedstawiające ich podczas wykonywania codziennych czynności.

Dr Agnieszka Pieńczak, omawiając fotografie Polskiego Atlasu Etnograficznego, zwraca uwagę na niezwykły walor poznawczy zdjęć wykonanych w tamtym czasie. Wiele z nich pozyskiwano wyłącznie celem udokumentowana danych elementów kultury materialnej (np. narzędzi rolniczych, wozów, budynków mieszkalnych czy też innych elementów zagrody). Ich pierwotnym przeznaczeniem było bowiem uzupełnienie dokumentacji atlasowej, wykorzystywanej przy opracowaniu map ukazujących zróżnicowanie przestrzenne.

– Niektóre fotografie można odbierać inaczej, traktując je jako pewnego rodzaju wędrówkę w czasie i przestrzeni. Widzimy na nich nie tylko przedmioty materialne, zwierzęta, ale też ich właścicieli znajdujących się w różnych, mniej lub bardziej zwyczajnych sytuacjach. Zauważamy ścieranie się tradycji ze współczesnością. Mężczyzna w kufajce po wyboistej, piaszczystej drodze zwozi drewno wozem czterokołowym na bardziej nowoczesnych, bo gumowych kołach (Radzyminek, 1962), starsza kobieta pokazuje sposób dawnego transportu nasobnego za pomocą wiklinowego kosza wypełnionego sianem (Frycowa, 1965), inna nieco żartobliwie ukazuje, w jaki sposób w płóciennej torbie przenosi kurę – mówi etnograf.

– Zdarzają się również niezwykłe portrety mieszkańców wsi, czego przykładem jest interesująca fotografia jednej z kobiet w chustce, która patrzy wprost w obiektyw aparatu etnologa. To zdjęcie po prostu przyciąga (Zalesie, 1968) – dodaje naukowiec.

Oprócz kolekcji zawierających ankiety z zielnikami i fotografie na stronie cyfrowego archiwum PAE udostępnionych zostało 770 map opublikowanych na łamach „Polskiego Atlasu Etnograficznego” (lata 1958–1981) oraz „Komentarzy do Polskiego Atlasu Etnograficznego” (lata 1999–2013). Materiały te dokumentują m.in. podział administracyjny Polski na przestrzeni różnych lat, zasięg występowania i proces zanikania różnych narzędzi czy czynności związanych z rolnictwem na danym obszarze.

W ramach realizacji projektu materiał zgromadzony w Pracowni Polskiego Atlasu Etnograficznego został nie tylko zeskanowany, lecz także zakonserwowany. – Kiedy rozpoczynaliśmy prace digitalizacyjne, okazało się, że wiele kart jest zniszczonych, strony dokumentacji osypywały się, a rośliny kruszyły się w naszych rękach. W związku z tym eksperci przeprowadzali jednocześnie prace konserwatorskie. Papier, na którym utrwalone były ankiety, fotografie i mapy, zostały oczyszczony, zdezynfekowany i odkwaszony, ubytki uzupełniono przy pomocy bibułki japońskiej, walczyliśmy też o każdą roślinę z naszych zielników – wyjaśnia dr Agnieszka Pieńczak.

Materiały przechowywane są obecnie w specjalnych opakowaniach przy zachowaniu odpowiednich parametrów temperatury i wilgotności powietrza, dzięki czemu zgromadzone tam dokumenty będą służyć naukowcom i osobom zainteresowanym etnografią jeszcze przez wiele lat.

Artykuł w pełnej wersji ukazał się na stronie internetowej Unwiersytetu Śląskiego.