Przystanek nauka - portal Uniwesytetu Śląskiego w Katowicach

Nazwisko Einsteina łączone jest przede wszystkim z pojęciem teorii względności, co jest połączeniem o tyle nieprecyzyjnym, że sformułował szczególną (STW) i ogólną teorię względności. Pierwsza przyniosła mu rozgłos w świecie nauki, drugą uważa się za jego największe naukowe dokonanie. To jednak nie teorie względności – niepotwierdzone wystarczająco doświadczalnie – przyniosły Albertowi Nagrodę Nobla, a jego prace nad zrozumieniem efektu fotoelektrycznego (był współtwórcą pojęcia fotonu i teorii o dualnej, korpuskularno-falowej, naturze światła). Najbardziej prestiżowe wyróżnienie w świecie nauki przyznano Einsteinowi w roku 1921, a dodać należy od 1910 był właściwie dyżurnym kandydatem do nagrody w dziedzinie fizyki (rok w rok, za wyjątkiem lat 1911 i 1915, nominowało go 40 różnych naukowców). 

Einstein przyszedł na świat w Ulm w rodzinie niemieckich Żydów. Gdy miał pięć lat, ogromne wrażenie wywarło na nim działanie kompasu, który pokazał mu ojciec. Naukę szkolną rozpoczął w 1886 roku  i od początku edukacji był bardzo dobrym uczniem. Jako że jego matka była muzykiem między 6. a 13. rokiem życia pobierał lekcje gry na skrzypcach i temu instrumentowi pozostał wierny aż do później starości, kiedy grać uniemożliwiły mu ułomności ciała.

Kiedy rodzina Einsteinów zaczęła finansowo podupadać, rodzice Alberta zdecydowali się na przeprowadzkę z Monachium, gdzie mieszkali od 1881 roku i gdzie w tym samym roku urodziła się jego młodsza siostra Maria, do Mediolanu, przy czym syna pozostawiono w Bawarii, aby dokończył szkoły. Młody Einstein bez rodziny wytrzymał tylko pół roku, po czym przerwał naukę i udał się do Mediolanu. Tam przygotowywał się samodzielnie do egzaminów wstępnych na uniwersytet. W 1894 roku przyjechał do Zurychu z myślą o dostaniu się na tamtejszą Politechnikę Federalną (Eidgenössische Technische Hochschule Zürich – ETHZ) i chociaż dzięki specjalnemu zaświadczeniu dopuszczono go do egzaminu (był o dwa lata za młody), Albert oblał sprawdziany z przedmiotów humanistycznych. Za namową dyrektora ETHZ Einstein udał się na rok do szwajcarskiego Aarau, gdzie dokończył liceum (na świadectwie maturalnym figurowała tylko jedna „trójka” – z języka francuskiego), a następnie ponownie – tym razem z powodzeniem – ubiegał się o indeks ETHZ.

Wtedy też poznał swoją pierwszą żonę pochodzącą z Serbii Milevę Marić, z którą ożenił się w 1903 roku (mimo że pani Einsteinowa niespecjalnie sympatyzowała z synową). Mileva powiła Albertowi troje dzieci: urodzoną w Serbii w 1901 córkę Lise (w dość tajemniczych okolicznościach oddaną do adopcji – ojciec prawdopodobnie nigdy jej nie zobaczył, a dalsze losy dziewczynki nie są znane) oraz dwóch synów Hansa Alberta (1904–1973) i Eduarda „Tete” (1910–1965). Po latach relacje małżonków uległy pogorszeniu wraz z wyjazdem Alberta do Pragi, gdzie krótko pracował jako profesor nadzwyczajny. Do separacji doszło w 1914 (Mileva wróciła z synami do Zurychu), a do rozwodu – w lutym 1919 roku. Po zaledwie kilku miesiącach w lipcu tego samego roku, Einstein poślubił swoją kuzynkę Else, która opiekowała się nim podczas trudnych pod względem zdrowotnym lat pierwszej wojny światowej.  

W wieku 21 lat ukończył politechnikę w Zurychu, gdzie bezskutecznie starał się rozpocząć karierę naukową. Przez kilka miesięcy utrzymywał się z pracy nauczyciela w Winterthur i Schaffhausen, po godzinach prowadząc badania w zakresie ruchu materii względem eteru i kinetycznej teorii gazów. W 1902 roku przeprowadził się do Berna i tam otrzymał posadę w urzędzie patentowym. Trzy lata później jako postać kompletnie nieznana w świecie fizyki Einstein opublikował pracę O elektrodynamice ciał w ruchu, w której zawarł teorię, nazwaną potem szczególną teorią względności i dopiero z czasem docenioną w środowisku naukowym. To właśnie w jej obrębie funkcjonuje słynne równanie E = mc², wyrażające poprawnie przewidzianą równoważność masy i energii. Do sformułowania STW doprowadziły Alberta próby uzgodnienia elektrodynamiki Maxwella z zasadą względności, którą przeorientował w pewnym momencie na zrewidowanie podstaw mechaniki Newtonowskiej.

Aż do roku 1933, kiedy wraz z drugą żoną Elsą, osiedlił się w USA, Einstein pracował na wielu uczelniach (m.in. w Berlinie, Zurychu, Pradze, Jerozolimie) oraz odbył mnóstwo podróży (m.in. do Anglii, Azji Południowej i Wschodniej, Palestyny, Hiszpanii, Ameryki Południowej). W Stanach Zjednoczonych postanowił pozostać po tym, jak w styczniu 1933 władzę w Niemczech objęli naziści z kanclerzem Adolfem Hitlerem na czele. Albert i Elsa zamieszkali w Nowym Jorku, a Einstein rozpoczął pracę w Princeton, gdzie został uhonorowany tytułem doktora honoris causa w 1921 roku.

Kwestia obywatelstwa Einsteina jest tyleż interesująca, co skomplikowana. Urodził się jako poddany króla Wirtembergii i pozostawał nim do 17. roku życia, kiedy zrzekł się tego poddaństwa (prawdopodobnie w obawie przed poborem). Z formalnego punktu widzenia pozostawał Albert bezpaństwowcem do roku 1901, gdy przyjął obywatelstwo Szwajcarii (z którego nie zrezygnował aż do śmierci). Po zakończeniu Wielkiej Wojny zyskał automatycznie obywatelstwo Niemiec, którego pozbawiono go w 1933 po zrzeczeniu się funkcji publicznych i wyjeździe do USA. Między tym a 1940 rokiem Einstein pozostawał wyłącznie Szwajcarem, a od 1940 znów cieszył się podwójnym obywatelstwem (także amerykańskim).

Drugą część swojego naukowe życia poświęcił na poszukiwanie teorii wielkiej unifikacji (mającej uzgodnić chromodynamikę kwantową z teorią oddziaływań elektrosłabych), choć wiele komentatorów życia Einsteina uważa, że w ten sposób zmarnował on po prostu czas i potencjał. Mimo że jego ustalenia co do natury światła i istnienia fotonów pośrednio wpłynęły na powstanie mechaniki kwantowej (którą nazywał „najbardziej udaną teorią naszych czasów”) był jej konsekwentnym krytykiem, ponieważ nie uznawał przewidywanej przez nią losowości zdarzeń. „Bóg nie gra w kości”, mawiał Einstein, a liście do Maxa Borna, matematyka i fizyka, tak jak Albert laureata Nagrody Nobla oraz tak jak Albert niemieckiego Żyda, napisał w 1944 roku: „Ty wierzysz w Boga, który gra w kości, a ja w całkowity porządek i prawo, obowiązujące w obiektywnie istniejącym świecie; próbuję je, w szalenie spekulatywny sposób, uchwycić (…)”. Z punktu widzenia chrześcijaństwa czy judaizmu Einstein już od 13. roku życia funkcjonował jak ateista, a religijność była dla niego formą zachwytu nad światem.

W 1952 zaproponowano Einsteinowi zostanie drugim prezydentem Izraela, ale odmówił. Zmarł trzy lata później, 18 marca 1955 roku, a przyczyną jego śmierci był tętniak aorty, zdiagnozowany w roku 1948. Patolog szpitala w Princeton Thomas Stoltz Harvey bez zgody rodziny zmarłego wyjął jego mózg i zakonserwował w nadziei, że w przyszłości neurobiologia będzie w stanie wytłumaczyć geniusz Einsteina.

W 1999 roku czasopismo naukowe „Physics World” zapytało 100 najbardziej prominentnych fizyków o największego fizyka wszech czasów – tytuł ten przypadł Albertowi Einsteinowi. W tym samym roku nasz bohater został uznany przez amerykański tygodnik „Time” człowiekiem XX stulecia.

Więcej artykułów na temat Alberta Einsteina:
Największe marzenie Einsteina
Stulecie ogólnej teorii względności
Co teoria względności wniosła w nasze życie?
Największe pomyłki Einsteina
Fale grawitacyjne istnieją. Teoria Einsteina potwierdzona