365. rocznica śmierci Kartezjusza
365 lat temu, 11 lutego 1650 roku, zmarł prekursor nowożytnej kultury umysłowej René Descartes – Kartezjusz. Twórca sformułowania „Myślę, więc jestem”, wyrażającego przekonanie, że tylko myślenia nie można zanegować (ponieważ sama operacja zanegowania myślenia jest… myśleniem), zapisał się w historii jako filozof, ale warto pamiętać również o jego dokonaniach na polu i zwłaszcza matematyki.
Kartezjusz urodził się 31 marca 1596 roku w zamożnym rodzie szlacheckim. Jako nastolatek terminował u jezuitów, a następnie studiował w Paryżu i Poitiers, gdzie w roku 1616 zyskał tytuł naukowy w dziedzinie prawa. Dwa lata później zaciągnął się do armii holenderskiej i walczył w wojnie trzydziestoletniej. W 1625 powrócił do Francji, ale po trzech latach udał się do Holandii. „Tu każdy oprócz mnie jest tak zajęty swymi interesami i dochodami, że mógłbym przeżyć całe życie, nie będąc zauważonym przez kogokolwiek (…) W którym innym kraju można cieszyć się taką wolnością, gdzież można by spać z większym spokojem niż tu, gdzie trucizna, zdrada, oszczerstwo są znacznie mniej znane (…)” – pisał w jednym z listów, wychwalając zalety życia w Republice Zjednoczonych Prowincji, w tym zwłaszcza wolność twórczą i wolność głoszenia poglądów – jako zwolennik skrajnie realistycznych poglądów o potędze ludzkiego rozumu spotykał się z krytyką ze strony Kościoła Katolickiego. W Holandii właśnie opublikował w 1637 swoje najbardziej znane dzieło Rozprawa o metodzie (fr. Discours de la méthode).
W 1649 królowa szwedzka Krystyna zaprosiła Kartezjusza do Sztokholmu. Władczyni chciała studiować pod jego kierunkiem filozofię, a także skorzystać z jego rad przy organizowaniu szwedzkiej akademii nauk. Ostry skandynawski klimat nie służył Kartezjuszowi – już rok później zmarł w wyniku zapalenia płuc. Ostatnie dni choroby i życia filozofa opisał nadworny lekarz Johann van Wullen: jego zdaniem nietypowe objawy wskazywałyby na nienaturalne przyczyny śmierci pacjenta – pojawiła się, uznana za mało wiarygodną, hipoteza o otruciu arszenikiem.
Kartezjusz poszukiwał – wzorem matematyki – podstawowego aksjomatu. Doszedł do wniosku, że względem każdego znanego mu stwierdzenia filozoficznego można sformułować antytezę i nie da się ustalić, które z nich jest prawdziwe. Jedyną więc rzeczą, której nie da się zaprzeczyć, jest to, że w danym momencie myślimy, a na podstawie tego wnioskował z kolei, że istnieje również wykonawca operacji myślenia, czy on sam – Cogito ergo sum. Zawierająca to zdanie Rozprawa o metodzie wywołała w Europie sensację, gdyż była pierwszym od czasów Arystotelesa całościowym i przekonującym podejściem do filozofii.
To Kartezjusz przypisał punktowi na płaszczyźnie dwie liczby, czyli jego współrzędne, a także wprowadził do matematyki terminy „funkcje” i „liczby urojone”. Idee Kartezjusza przyczyniły się do powstania geometrii analitycznej, rachunku różniczkowego oraz geometrii różniczkowej. Na polu matematyki zawdzięczamy mu również zapis potęgowania w postaci indeksu górnego, a w dziedzinie fizyki – sformułowane przez Kartezjusza prawa załamania i odbicia światła oraz zachowania pędu.
Miejscowość urodzenia człowieka, który przeprowadził europejską naukę od scholastyki do oświecenia, La Haye-en-Touraine, w XIX wieku została przemianowana na La Haye-Descartes, a od 1969 roku nazywa się Descartes.
