Odkryto zaginiony starożytny katalog astronomiczny
Odkrycie tekstów biblijnych może być jednym z najniezwyklejszych znalezisk dotyczących antycznego świata dokonanych od lat. Pod średniowiecznym tekstem z IX wieku naukowcy znaleźli ślady o ponad 300 lat starszego tekstu greckiego – kopii zaginionego starożytnego katalogu gwiazd autorstwa Hipparchosa z Nikei.
W roku 2012 pewien średniowieczny kodeks należący do Museum of the Bible w Waszyngtonie trafił do Tyndale House – ośrodka badań biblijnych w Cambridge, który podejmuje się odczytywania i edycji średniowiecznych tekstów religijnych. Nikt nie spodziewał się wówczas sensacji, jakiej będzie udziałem. Codex Climaci Rescriptus to pochodzący z IX wieku syryjski tekst Jana Klimaka, zwanego też Janem Scholastykiem, spisany w klasztorze na Górze Synaj i zawierający między innymi jego znane dzieło Drabina do raju.
Kodeks jest palimpsestem, to znaczy tekstem na tekście. Pod rozprawami Jana Klimaka z IX wieku znajdują się teksty starsze, pochodzące prawdopodobnie z VI wieku, spisane w języku greckim. Pod tekstami Klimaka zidentyfikowano między innymi 33 karty zawierające fragmenty czterech Ewangelii spisane w języku greckim i ponad 100 kart Starego Testamentu w języku syryjskim. To znalezisko czyni kodeks niezwykle cennym dokumentem, bowiem umieszczone na nim fragmenty Biblii są używane jako jedno ze źródeł rekonstrukcji greckiego Nowego Testamentu.
Technika zwana palimpsestem była w średniowieczu czymś powszechnym. Ze względu na niedobór materiału piśmiennego, często zamazywano tekst i tak przygotowany pergamin pokrywano ponownie nowym tekstem. Szczególnie we wczesnym średniowieczu zdarzało się, że wyblakły tekst z czasem znów stawał się widoczny. Współczesne techniki, takie jak obrazowanie wielowidmowe, pozwalają jeszcze skuteczniej wydobyć i odczytać dolny tekst palimpsestu.
Rekonstrukcje wykonane między 2012 a 2016 roku w Tyndale House odkryły szereg tekstów biblijnych i teologicznych – obok fragmentów Starego i Nowego Testamentu były tam m.in. syryjskie homilie (kazania) i lekcjonarze (księgi liturgiczne). Już wtedy jeden z badających tekst studentów – Jamie Klair – zwracał uwagę, że dostrzec też można fragmenty tekstów dotyczących astronomii.
Późniejsze badania pozwoliły ustalić, że pergaminy te zawierają najstarsze jak dotąd znalezione fragmenty przepisanych tekstów greckiego matematyka Eratostenesa, żyjącego III wieku p.n.e. i pochodzącego z podobnych czasów poety Aratosa z Soloj. Obaj autorzy zajmowali się także astronomią. Aratos był między innymi autorem dzieła Phaenomena, czyli O znakach niebieskich – poematu parafrazującego dzieło astronomiczne Eudoksosa z Knidos.
Na najbardziej niezwykłe znalezisko natknął się jednak dr Peter J. Williams, dyrektor Tyndale House i badacz średniowiecznych manuskryptów, kiedy w trakcie lockdownu w 2021 roku studiował nieopracowane wcześniej strony kodeksu, sfotografowane w 2017 roku w amerykańskich laboratoriach techniką obrazowania wielowidmowego (lub inaczej multispektralnego). Williams, przeglądając greckie teksty, stopniowo zorientował się, że ma do czynienia z opisem koordynat położenia gwiazd, a konkretnie – gwiazdozbioru Korony Północy.
To odkrycie wymagało nawiązania współpracy z osobami, których specjalistyczna wiedza i umiejętności pozwolą wyjaśnić pochodzenie tak niespotykanego tekstu. Dzięki współpracy z badaczami z paryskiej Sorbony udało się wyjaśnić znaczenie tych fragmentów. Wszystko wskazuje na to – ogłosili niedawno badacze jednocześnie w Nature i w Journal for the History of Astronomy, że mamy do czynienia z najstarszym, uważanym za zaginiony, Katalogiem Gwiazd greckiego astronoma Hipparchosa z Nikei, poprzednika Ptolemeusza.
Dzieło Hipparchosa jest uznawane za jedną z podstaw teorii planet i astronomii w ogóle. Z przekazów na jego temat wiemy, że Hipparchos był zwolennikiem geocentryzmu (teorii zakładającej, że Ziemia jest środkiem dla wszelkiego ruchu kosmicznego), a ruch planet, Słońca i Księżyca odbywa się w ruchu kołowym. Jego obliczenia były całkiem precyzyjne, szczególnie jak na to, że wykonane były na podstawie naocznych obserwacji, bez narzędzi astronomicznych. Był w stanie zauważyć nieregularności w ruchu Słońca i Księżyca, a także policzyć odległość między Księżycem a Ziemią. Inne jego prace są traktowane jako podstawy trygonometrii i kartografii.
Opracowano na podstawie artykułów opublikowanych w serwisie Tyndale House:
Tyndale House researchers make astronomical discoveries
Codex Climaci Rescriptus
Publikacje:
Marchant, J. (2022). First known map of night sky found hidden in Medieval parchment. Nature, doi.org/10.1038/d41586-022-03296-1
Gysembergh, V., J. Williams, P., & Zingg, E. (2022). New evidence for Hipparchus’ Star Catalogue revealed by multispectral imaging. Journal for the History of Astronomy, 53(4), 383–393. doi.org/10.1177/00218286221128289
