Jak działa szczepionka?
Szczepionka wywołuje w naszym organizmie produkcję przeciwciał, potrafiących unieszkodliwić wybrany patogen, na przykład wirusa. Takie same przeciwciała produkujemy po zakażeniu, ale dzięki szczepionce unikamy efektów choroby. Możemy też bezpiecznie zaszczepić dużą część społeczeństwa, tworząc w ten sposób odporność zbiorową.
Drobnoustroje, takie jak wirusy i bakterie, są wszędzie – zarówno dookoła nas jak i w naszych ciałach. Jeżeli dana osoba jest podatna (osłabiona, nieodporna) i natrafi na organizm, który jest dla niej szkodliwy, zwany patogenem, może to prowadzić do choroby a nawet do śmierci.
Organizm chroni się przed patogenami na wiele sposobów. Na drodze do infekcji stoją fizyczne bariery – skóra, śluz czy rzęski, czyli mikroskopijne włoski usuwające zanieczyszczenia z takich organów jak płuca. Kiedy to okaże się niewystarczające i patogen zainfekuje nasze ciało, uruchamia się nasz wewnętrzny system obronny, zwany układem odpornościowym. Jego zadaniem jest zidentyfikowanie i zniszczenie lub unieszkodliwienie szkodliwego obcego organizmu.
Naturalny system odpornościowy organizmu
Patogenem mogą być bakterie, wirusy, pasożyty albo grzyby, które wywołują chorobę w naszym ciele. Każdy patogen jest zbudowany z kilku elementów składowych, które wyróżniają go i wywoływaną przez niego chorobę. Zwykle jeden konkretny element patogenu pobudza nasz organizm do produkcji przeciwciał – ten element nazywamy antygenem.
Przeciwciała, powstające w odpowiedzi na antygen, możemy sobie wyobrazić jako żołnierzy naszego układu odpornościowego. Każdy taki żołnierz jest wyspecjalizowany do tego, aby rozpoznać i unieszkodliwić jeden konkretny antygen. Przeciwciała przygotowane do obrony przeciwko jednemu patogenowi nie działają na inny, chyba że jest on bardzo podobny. Dlatego w naszym ciele są tysiące różnych rodzajów przeciwciał, gotowych do obrony przed konkretnymi zagrożeniami. Kiedy organizm po raz pierwszy spotyka się w z danym patogenem, potrzebuje trochę czasu, żeby układ odpornościowy mógł odpowiednio zareagować i wyprodukować przeciwciała. W tym czasie rozwija się u nas choroba a nasz organizm jest zupełnie bezbronny.
Kiedy raz przejdziemy chorobę i nasz organizm wytworzy przeciwciała, współpracują one z całym układem odpornościowym by skutecznie identyfikować i niszczyć patogen, który dostanie się do naszego ciała. Organizm, który raz wyprodukuje odpowiednie przeciwciała, tworzy także „komórki pamięci”, które żyją i są gotowe do produkcji przeciwciał jeszcze długo po tym, jak uda się zwyciężyć patogen. Kiedy więc organizm ponownie zostanie narażony na atak tego samego (lub bardzo podobnego) drobnoustroju, poradzi z nim sobie praktycznie natychmiast, chroniąc nas przed chorobą.
Co robi szczepionka?
Szczepionki zawierają osłabione lub niekatywne antygeny danego patogenu, które wymuszają reakcję naszego układu odpornościowego. Nowsze typy szczepionek nie zawierają w ogóle patogenu a jednie instrukcję dla naszego organizmu, która wywołuje powstanie antygenu. Niezależnie od tego, czy dana szczepionka zawiera nieaktywny patogen, czy tylko instrukcję jego powstania, efekt jest taki sam – układ odpornościowy reaguje tak, jakby pojawił się prawdziwy patogen i produkuje przeciwciała, a my przy tym nie jesteśmy zagrożeni chorobą, którą wywołał by prawdziwy wirus czy inny patogen.
Niektóre szczepionki wymagają wielokrotnego dawkowania, podawanego w tygodniowych lub miesięcznych odstępach, aby utrwalić naszą odporność przez produkcję odpowiedniej liczby przeciwciał i komórek pamięci.
Odporność zbiorowa
Osoba zaszczepiona najprawdopodobniej będzie odporna na określoną chorobę. Nie każdy jednak może być zaszczepiony. Dotyczy to osób, których sytuacja zdrowotna sprawia, że ich układ odpornościowy jest bardzo słaby – na przykład chore na nowotwory lub zakażone wirusem HIV – albo takich, które reagują poważnymi alergiami na konkretne składniki szczepionki. Takie osoby mogą być chronione przed patogenami jeżeli żyją pośród ludzi, którzy sami są zaszczepieni. Kiedy bowiem większość członków danej społeczności jest zaszczepiona lub naturalnie odporna, patogen ma bardzo utrudnioną drogą rozprzestrzeniania się w takiej grupie. Właśnie to nazywamy odpornością zbiorową.
Żadna szczepionka nie jest skuteczna w 100 procentach. Kiedy jednak bardzo duża część społeczeństwa jest zaszczepiona, to wystarczy, aby zagrożenie ominęło też te osoby, u których szczepienie jest nieskuteczne i które nie mogły się zaszczepić. Odporność zbiorowa jest szczególnie istotna, kiedy pomyślimy o ludziach, którzy nie mogą się zaszczepić, a ich słaby układ odpornościowy sprawia, że przebieg choroby będzie dla nich szczególnie niebezpieczny. Szczepiąc się, chronimy więc nie tylko siebie, ale także osoby z naszego otoczenia.
Sukcesy szczepionek
Ludzkość w ciągu ostatniego stulecia opracowała skuteczne szczepionki na wiele spośród chorób, które zagrażają naszemu życiu, takich jak zapalenie opon mózgowych, tężec, odra czy polio. Jak duże to wyzwania widać po historii walki z wirusem polio, wywołującym chorobę Heinego-Medina, która w pierwszej połowie XX wieku wywoływała porażenie u tysięcy ludzi każdego roku. Chociaż do 1950 roku opracowano już dwie skuteczne szczepionki na tę chorobę, to z powodu nierówności ekonomicznych w wielu częściach świata choroba jeszcze bardzo długo zbierała żniwo. Dzięki światowej kampanii i wysilonej pracy wielu ludzi, stopniowo szczepienia objęły prawie cały świat. Dopiero w sierpniu 2020 roku Afryka została ogłoszona kontynentem wolnym od polio. Na mapie zagrożenia pozostały jeszcze tylko dwa kraje – Pakistan i Afganistan.
Artykuł jest tłumaczeniem materiału przygotowanego przez Światową Organizację Zdrowia (WHO), udostępnionego na podstawie licencji CC BY-NC-SA 3.0 IGO. Źródło: How do vaccines work?
