Wolna wola. Czy jesteśmy odpowiedzialni za nasze czyny?
Czy wolna wola rzeczywiście istnieje? Co by było, gdyby okazało się, że nikt nie jest wolny i odpowiedzialny moralnie? Co by to znaczyło dla społeczeństwa, moralności i prawa? Na te pytania starają się odpowiedzieć Daniel C. Dennett i Gregg D. Caruso w książce „Wolna wola. Czy jesteśmy odpowiedzialni za nasze czyny?”.
Dwóch filozofów podjęło się trudnego zadania – w najnowszej książce, która stanowi ich polemikę, próbują rozstrzygnąć problem wolnej woli i związanej z nią odpowiedzialności moralnej, a także zastanawiają się nad rolą nagrody i kary. Daniel C. Dennett, amerykański filozof i kognitywista, współdyrektor Centrum Nauk Kognitywnych na Uniwersytecie Tufts, jest obrońcą kompatybilizmu, czyli poglądu, zgodnie z którym determinizm można pogodzić z wolną wolą. Według niego ludzie jako jedyne zwierzęta mają umysły, dzięki którym posiadają wolną wolę i odpowiedzialność moralną. Z kolei Gregg D. Caruso, profesor filozofii na Uniwersytecie Stanowym w Nowym Jorku w Corning oraz współdyrektor Sieci na rzecz Sprawiedliwości bez Retrybucji w Szkole Prawa Uniwersytetu w Aberdeen, jest sceptykiem względem wolnej woli. Jego zdaniem nie jesteśmy odpowiedzialni moralnie (w sensie zasługiwania na pochwałę lub karę), ponieważ to, kim jesteśmy i co robimy, wynika z okoliczności znajdujących się poza naszą kontrolą.
Publikacja składa się z trzech polemik. Pierwsza z nich to wstępna dyskusja o wolnej woli i odpowiedzialności moralnej (jest to rozszerzona wersja opublikowanego wcześniej artykułu). W drugiej polemice filozofowie przywołują konkretne argumenty na swoje poglądy. Trzeci tekst natomiast skupia się na zagadnieniach kary, moralności i zasługi. Filozofowie zastanawiają się m.in. nad kwestią manipulacji i odpowiedzialności moralnej osoby zmanipulowanej oraz karania osób, które miały trudne dzieciństwo. Obecny system jest retrybutywny, czyli nastawiony na sprawiedliwy odwet, a zdaniem autorów powinien być resocjalizacyjny. W przeciwieństwie do Dennetta, który jest zwolennikiem kary i nagrody, Caruso opowiada się na prewencyjnym modelem zdrowia publicznego-kwarantanny, która jego zdaniem nie jest karą, ponieważ kara wymaga napiętnowania.
Książka ma formę rozmowy, w której Dennett i Caruso naprzemiennie komentują wypowiedzi oponenta. Każdy z autorów za pomocą różnych argumentów próbuje przekonać przeciwnika i czytelników do swoich racji. Uczestnicy debaty darzą się wzajemnym szacunkiem mimo odmiennych poglądów, choć czasami można odnieść wrażenie, że Caruso zbytnio naciska Dennetta, aby ten przyznał mu rację. Debata filozoficzna kończy się rezygnacją filozofów z przekonywania drugiej strony – to czytelnik musi zdecydować, który pogląd jest mu bliższy.
Na początku publikacji wytłumaczone zostały najważniejsze pojęcia filozoficzne, którymi posługują się autorzy, np. determinizm, kompatybilizm, inkompatybilizm, sceptycyzm względem wolnej woli, odpowiedzialność moralna oparta na zasłudze podstawowej, konsekwencjonalizm czy kontraktualizm. Mimo wyjaśnienia tych kluczowych haseł książka jest dość trudna w odbiorze, w szczególności dla osób, które nie są dobrze obeznane w zagadnieniach dotyczących filozofii. Temat wolnej woli i odpowiedzialności moralnej sam w sobie jest trudny. Autorzy przywołują różne przykłady z życia codziennego, które mogą pomóc w zrozumieniu ich poglądów, jednak jest ich mało. Do tego dochodzi forma książki, która z jednej strony jest świetnym przykładem publikacji erystycznej pokazującej, jak prowadzić spory intelektualne, w jaki sposób budować argumenty, a z drugiej strony może utrudniać czytanie. Przyswojenie tematów podejmowanych w książce i zrozumienie argumentacji obu filozofów wymaga od czytelnika wysokiej koncentracji.