Przepis na potwora. Jak z odkryć naukowych narodził się Frankenstein
Kathryn Harkup to brytyjska autorka, chemiczka i popularyzatorka nauki, znana z książek, które łączą historię nauki z literaturą. Po zakończeniu pracy naukowej skupiła się na pisaniu i popularyzowaniu nauki, co stało się jej pasją. Jej twórczość wyróżnia się skrupulatnością w badaniu historycznych kontekstów oraz przystępnym stylem pisania, który sprawia, że skomplikowane zagadnienia naukowe stają się zrozumiałe dla szerokiego grona czytelników.
Przepis na potwora. Jak z odkryć naukowych narodził się Frankenstein autorstwa Kathryn Harkup to fascynująca podróż przez historię nauki, literatury i filozofii, które przyczyniły się do powstania jednej z najbardziej rozpoznawalnych postaci literackich wszech czasów – Frankensteina. Harkup z wielką pasją zgłębia tło historyczne i naukowe, które zainspirowało Mary Shelley do napisania jej klasycznej powieści z pogranicza horroru i fantastyki.
Książka Harkup jest skrupulatnie opracowanym studium, które łączy elementy biografii Mary Shelley, historii nauki oraz kultury intelektualnej epoki romantyzmu. Autorka prowadzi nas przez życie młodej pisarki, ukazując, jak różnorodne doświadczenia życiowe, w tym kontakty z wielkimi umysłami epoki, wpłynęły na jej twórczość.
„Często mówi się, że Frankenstein jest pierwszą powieścią z gatunku fantastyki naukowej, a tymczasem na jego stronicach można znaleźć wiele faktów naukowych” – pisze Harkup w swojej książce. I rzeczywiście, powstanie potwora nie jest efektem działania czarnej magii czy sił nadprzyrodzonych, a eksperymentów naukowych. Warto pamiętać, że epoka oświecenia położyła solidne fundamenty pod rozwój nauki w wieku XIX. To głównie dokonania Izaaka Newtona, odkrycia geograficzne, astronomiczne czy chemiczne. Harkup przybliża czytelnikowi ten czas burzliwych przemian naukowych i społecznych. Szczególnie fascynujący jest wątek dotyczący eksperymentów z prądem elektrycznym przeprowadzanych przez Luigi Galvaniego. Naukowiec wykazał, że impulsy elektryczne mogą pobudzać mięśnie martwych zwierząt, np. żab. Jego siostrzeniec, Giovanni Aldini, posunął się jeszcze dalej, przeprowadzając eksperymenty na ludzkich zwłokach – za pomocą elektryczności powodował skurcze mięśni, co sprawiało wrażenie, jakby ciało próbowało ożyć. Autorka sugeruje, że badania mogły być bezpośrednią inspiracją dla Shelley.
Warto dodać, że w tym okresie kluczową dziedziną badań naukowych stała się anatomia. Lekarze zaczęli przeprowadzać coraz bardziej zaawansowane sekcje zwłok, by zgłębiać tajniki ludzkiego organizmu. Nielegalny handel ciałami zmarłych (tzw. body snatching) był powszechny, ponieważ uczelnie medyczne potrzebowały materiału do badań. Ten aspekt również mógł zainspirować brytyjską pisarkę w opisach działań doktora Frankensteina, który w pewnym sensie składa potwora z wielu fragmentów różnych ciał.
Należy również zwrócić uwagę na kontekst społeczno-kulturowy epoki. Był to czas rodzenia się nowych idei i prądów filozoficznych. Harkup pokazuje, jak owe zmiany wpłynęły na literaturę i sztukę, tworząc podatny grunt dla powstania takich dzieł, jak Frankenstein. Szczególnie wskazuje na idee Johna Locke’a i Jean-Jacquesa Rousseau, które dotyczyły natury człowieka i jego wychowania. Autorka zastanawia się, w jaki sposób Mary Shelley wykorzystała te koncepcje, kreując swojego potwora jako istotę nie tylko stworzoną przez naukę, ale i kształtowaną przez otoczenie. Stąd już tylko krok jest do dylematów etycznych związanych z postępem naukowym. Wszak doktor Frankenstein jest ostrzeżeniem przed naukowcem igrającym z siłami, których nie rozumie i który w końcu porzuca swoje dzieło, nie biorąc odpowiedzialności za jego konsekwencje. Dlatego autorka Przepisu na potwora zadaje pytania, które są nadal aktualne w dzisiejszych czasach: Jak daleko możemy się posunąć w eksperymentach naukowych? Jakie są granice odpowiedzialności naukowców? W ten sposób książka staje się nie tylko retrospekcją historyczną, ale także refleksją nad współczesnymi problemami etycznymi.
Kathryn Harkup w książce poświęca sporo uwagi życiu Mary Shelley, analizując jej doświadczenia wyniesione z domu rodzinnego, fascynacje, związki i skandale. Istotny jest fakt, że Mary Shelley (z domu Godwin) miała nieprzeciętnych rodziców. Jej matka była pionierką feminizmu i autorką Wołania o prawa kobiety, a ojciec znanym filozofem politycznym. Harkup zaznacza, że wychowanie w domu pełnym myślicieli, dyskusji i książek dało Mary wyjątkowe wykształcenie i skłonność do niezależnego myślenia. W wieku 16 lat Mary zakochała się w Percym Bysshe Shelleyu, żonatym poecie i zwolenniku radykalnych idei. Razem uciekli do Europy, co wywołało skandal w jej rodzinie. Harkup opisuje, jak podróżując po Europie, para odwiedziła miejsca związane z nauką i filozofią – w tym Genewę, gdzie narodziła się historia Frankensteina. Życie Mary Shelley było pełne tragedii – dość wcześnie straciła matkę, miała trudne relacje z macochą, troje jej dzieci umarło, jedno dziecko poroniła, mąż utonął, gdy jego żaglówka poszła na dno podczas sztormu, a sama zmagała się z izolacją społeczną. Harkup zwraca uwagę, że Frankenstein jest naznaczony tymi doświadczeniami: samotność potwora odzwierciedla uczucia odrzucenia, jakich Mary Shelley doświadczyła, a motyw śmierci i straty przewija się przez całą powieść.
Na zakończenie Kathryn Harkup zauważa, że Frankenstein po śmierci swej autorki zrodził własne „ohydne potomstwo” w postaci sztuk teatralnych, książek, filmów, komiksów. Potwór o zielonkawej skórze i kanciastej twarzy stał się kanoniczą postacią Halloween i filmów grozy. Dziś używamy określenia Frankenstein jako synonimu spotwornienia. Frankenstein przeniknął do popkultury. Harkup wątpi, czy Mary Shelley byłaby z tego zadowolona. A jednak pisarka otworzyła nowy rozdział w literaturze. To swoiste studium przypadku przeprowadzone przez Kathryn Harkup przenosi czytelnika do epok oświecenia i romantyzmu, pokazując, jak nauka w tamtych czasach była jednocześnie ekscytująca i przerażająca. Autorka pisze w sposób przystępny i wciągający, co sprawia, że książka jest interesująca nie tylko dla czytelników oczytanych w literaturze popularnonaukowej i zainteresowanych historią nauki.