Co zdejmuje zdjęcie?
Dlaczego na fotografię po polsku mówi się zdjęcie? Zanurzeni we współczesności z pewnością się tego nie dowiemy, trzeba zanurkować w historii. Wielką pomocą w rozwiązaniu tej zagadki są starsze słowniki języka polskiego.
Rzeczownik zdjęcie w znaczeniu ‘fotografia’ odnotowany jest — siłą rzeczy — dopiero w słownikach XX-wiecznych, ale był używany już w wieku XIX, czego dowodzi przykład: Sami się w różnych pozach zdejmowaliśmy pochodzący z pamiętnika z lat 1863—1870 zamieszczony w „Słowniku języka polskiego PAN” pod red. W. Doroszewskiego (przy definicji zdejmować się — zdjąć się: potocznie ‘fotografować jeden drugiego, dać się fotografować’). Znaczenia fotograficznego nie notuje jeszcze ani „Słownik języka polskiego” Samuela Bogumiła Lindego, wydany w latach 1807—1814, ani „Słownik języka polskiego” (tzw. wileński) pod red. A. Zdanowicza (i in.), wydany w Wilnie w 1861 roku, który pod hasłem zdjęcie zamieszcza definicję ‘sam wizerunek narysowany z czego’. Dopiero w wydanym w 1927 roku VIII tomie „Słownika języka polskiego” (tzw. warszawskiego) pod red. J. Karłowicza, A. Kryńskiego i W. Niedźwiedzkiego umieszczono definicję „rysowniczą” ‘rysunek wprost z osoby, z przedmiotu zrobiony, plan miejscowości w takiż sposób sporządzony’ z przykładem: Gieologiczne [tak!] zdjęcia kraju prowadzone będą dalej, a obok niej połączenie zdjęcie fotograficzne z definicją ‘fotografia kogo, czego’. Pod czasownikowym hasłem zdjąć w jednym ze znaczeń czytamy natomiast, iż w znaczeniu fotograficznym istniało połączenie zdjąć fotografię z kogo, z czego ‘sfotografować kogo, co, sportretować za pomocą fotografii, dokonać zdjęcia fotograficznego, odfotografować kogo, co’ oraz dla czasownika zdjąć się znaczenie fotograficzne ‘odfotografować się’ z przykładem U kogoś się zdejmowała?
„Słownik języka polskiego PAN” pod red. W. Doroszewskiego traktuje fotograficzne znaczenie zdjąć jako użycie potoczne ‘robić zdjęcie, fotografować’, np. Zostałem zdjęty w dwóch pozach: en face i z profilu (1908), inne przykłady pochodzą z lat 1900 i 1936, słownik ten notuje także przestarzałe już ówcześnie znaczenie ‘robić szkic, plan czego, dokonywać pomiarów; odtwarzać’ z przykładami z listów Sienkiewcza: Chciałby także być malarzem i zdejmować widoki górskie, Słowackiego: Goethe najgrzeczniej ich przyjął i prosił Mickiewicza, żeby mu pozwolił kazać zdjąć jego portret, z prozy Adolfa Dygasińskiego żyjącego w latach 1839—1902: Muszę zdjąć rysunek z tych sklepów na podcieniach i inne.
Z przytoczonych definicji i przykładów jasno wynika, że zdjęciem, zdejmowaniem pierwotnie nazywano jedynie wierne odwzorowanie rzeczywistości za pomocą rysunku, następnie zaś — po wynalezieniu i upowszechnieniu fotografii — nazwę tej czynności stopniowo przenoszono na nową technikę utrwalania obrazu świata. Stopniowo, bo najpierw długo w użyciu było połączenie zdjęcie fotograficzne, które spotkać można jeszcze w powojennej prozie (np. w powieściach Mariana Brandysa „Śladami Stasia i Nel” z 1961 roku oraz „Z panem Biegankiem w Abisynii” z 1962 roku). Później, zgodnie zresztą z tendencją do skrótu, używano już rzeczownika odczasownikowego zdjęcie. Współczesne słowniki odsyłają przy haśle zdjęcie do czasownika zdjąć, choć pewnie mając obecnie aparaty fotograficzne w smartfonach i tabletach, nie myślimy, że zdejmujemy obraz świata, aby zachować go w pamięci.
