Niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe podstawą zdrowia ludzkiego
W ostatnich latach coraz więcej uwagi poświęca się roli niezbędnych nienasyconych kwasów tłuszczowych (NNKT) w rozwoju i funkcjonowaniu organizmu człowieka. W przeciwieństwie do innych składników pokarmowych, ludzki organizm nie może sam ich wytworzyć, dlatego kwasy te muszą być pobierane wraz z pożywieniem. Z tego samego powodu po ich odkryciu w 1929 roku, kwasy te nazywano witaminą F, a dopiero po poznaniu ich budowy chemicznej, uznano je za kwasy tłuszczowe.
Budowa, właściwości i podział NNKT
NNKT wchodzą w skład fosfolipidów, które są głównym budulcem wszystkich błon komórkowych, zapewniając prawidłową płynność i odpowiednie funkcjonowanie tych błon. To związki o łańcuchu węglowodorowym, zawierającym wiązania podwójne, na końcach którego znajduje się grupa karboksylowa (-COOH) i grupa metylowa posiadająca węgiel ω (-CH3).
NNKT dzielą się na kwasy omega-3 i kwasy omega-6. Podział ten – jak zobaczymy dalej – jest bardzo istotny ze względu na wpływ NNKT na nasze zdrowie. W kwasach omega-3 (ω-3) pierwsze wiązanie podwójne występuje przy trzecim atomie węgla, a w kwasach omega-6 (ω-6), znajduje się ono przy szóstym atomie węgla licząc od metylowego końca. Do rodziny ω-3 zaliczamy kwasy: α-linolenowy (ALA), eikozapentaenowy (EPA) i dokozaheksaenowy (DHA), a do rodziny ω-6 zalicza się kwasy: linolowy (LA) i arachidonowy (AA).
Metabolizm NNKT i ich pochodnych
Przemiany metaboliczne NNKT zachodzą głównie w komórkach wątrobowych gdzie wchodzą w szlak przemian enzymatycznych, prowadzących do powstania innych kwasów ω-3 lub kwasów ω-6. Pod wpływem alkoholu, nikotyny oraz wraz z wiekiem, niektóre z enzymów stają się coraz mniej aktywne i możliwości przekształceń NNKT maleją.
Oprócz funkcji jakie pełnią same cząsteczki NNKT, mogą one również być przekształcane do eikozanoidów. Są to ważne hormony tkankowe o działaniu miejscowym. W zależności od klas i kwasu od którego pochodzą, te same eikozanoidy, mają różne, czasami przeciwstawne działanie. Na przykład eikozanoidy pochodzące z kwasów ω-3 działają przeciwzapalnie, przeciwarytmicznie i hamują agregację płytek krwi, podczas gdy metabolity kwasów ω-6 działają prozapalnie, proarytmicznie i prozakrzepowo.
Wpływ NNKT na organizm człowieka
NNKT powszechnie występują w błonach komórek całego organizmu, dlatego ich niedobór niesie poważne konsekwencje dla wszystkich narządów i wielu procesów. Kwasy te i ich pochodne odgrywają nieocenioną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu układu krwionośnego. Normalizują ciśnienie krwi i przeciwdziałają miażdżycy oraz arytmii. Kwasy ω-3 (zwłaszcza EPA i DHA) mają ogromny wpływ na prawidłowy rozwój układu nerwowego dzieci i odpowiednie jego funkcjonowanie u dorosłych. Prawidłowe procesy widzenia czy nawet zdolności koncentracji są zależne od ilości NNKT przyjmowanych w okresie rozwoju człowieka. Bazując na najnowszych badaniach, niektórzy specjaliści zalecają dodatkową suplementację kwasami ω-3 osób autystycznych oraz w profilaktyce takich chorób, jak demencja starcza czy choroba Alzheimera.
Co więcej LA i ALA zapewniają właściwe funkcje fizjologiczne naskórka poprzez zatrzymywanie w nim wody, utrzymywanie prawidłowego odczynu naskórka czy oddychania skóry. Poprawiają kondycję skóry w przypadku zmian trądzikowych, infekcji bakteryjnych, grzybiczych, świądu. Udowodniono, że NNKT zawarte w oleju z ogórecznika lub konopi zmniejszają dolegliwości łuszczycy i atopowego zapalenia skóry. Za to olej z wiesiołka może pomóc w poprawie nawilżenia, elastyczności czy odporności na zmęczenie skóry.
Odpowiedni poziom NNKT w organizmie jest ważny dla prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Eikozanoidy i inne związki z nich powstałe są głównymi czynnikami odpowiedzialnymi za reakcje zapalne oraz przeciwalergiczne. Pochodne kwasów tłuszczowych z rodziny ω-3 łagodzą przebieg procesów zapalnych pochodzenia wirusowego i bakteryjnego, a nawet zmniejszają dolegliwości związane z astmą.
Jak wynika z eksperymentów na szczurach, DHA, jest bardzo ważny dla męskiej płodności gdyż odpowiada za proces spermatogenezy. Jego niedobór może nawet być przyczyną niektórych przypadków bezpłodności.
Zalecenia spożycia NNKT
Nadmierna ilość spożywanych kwasów ω-6 i małe ilości spożywanych kwasów ω-3 w ostatnich stu latach spowodowały wzrost liczby zachorowań ludzi na nowotwory i choroby serca. Za prawidłowy stosunek kwasów ω-6 do ω-3 w codziennej diecie uznaje się 4:1, podczas gdy w diecie przeciętnego Europejczyka, stosunek tych kwasów wynosi około 20:1. Aby zapewnić właściwe proporcje kwasów ω-6 i ω-3, zaleca się spożywanie większych ilości produktów żywnościowych bogatych w kwasy ω-3, takich jak ryby morskie, orzechy czy oleje roślinne (zwłaszcza rzepakowy, lniany, z pestek czarnej porzeczki). Wystarczy spożywać ryby minimum dwa razy w tygodniu (ok. 300 g) lub codziennie pić tran, aby dostarczyć organizmowi odpowiednią ilość kwasów ω-3.
Spożycie NNKT lub ich dodatkową suplementację zaleca się szczególnie kobietom w ciąży, kobietom karmiącym, dzieciom oraz osobom starszym. Poza szczególnym znaczeniem NNKT w żywieniu człowieka, w ostatnich latach pojawiło się wiele doniesień o możliwości wykorzystania metabolitów NNKT jako potencjalnych biomarkerów stanów patologicznych oraz w kontroli postępów leczenia wielu jednostek chorobowych, w tym szczególnie chorób neurodegeneracyjnych. Szerokie dobroczynne działanie NNKT oraz ostatnie badania wciąż motywują naukowców do zainteresowania się tymi kwasami tłuszczowymi.
Artykuł powstał w ramach programu "Tutoring dla najlepszych studentów Uniwersytetu Śląskiego", we współpracy między p. Janem Klaszczykiem, studentem biotechnologii i prof. dr hab. Agnieszką Mrozik z Wydziału Biologii i Ochrony Środowiska Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Informacja na temat programu: http://www.tutor.us.edu.pl/
